Behandeling van angstig gedrag bij mensen met dementie

PDF

Genereer PDF document

tab1

tab2

tab3

tab4

Uitgangsvraag + aanbeveling

Uitgangsvraag

Welke psychosociale, psychologische interventies, lichttherapie of psychofarmaca zijn werkzaam bij angstig gedrag bij mensen met dementie?

Aanleiding

Angstig gedrag is een van de meest voorkomende problemen bij patiënten met dementie. Prevalentieschattingen variëren van 8-71% voor angstsymptomen en van 5-21% voor een angststoornis (Seignourel, 2008). De grote spreiding in prevalentiecijfers hangt samen met een gebrekkige consensus over definitie en conceptualisatie van angst bij mensen met dementie. Angstig gedrag komt vaak voor in combinatie met andere vormen van probleemgedrag, zoals depressief, psychotisch of geagiteerd gedrag en is hier soms moeilijk van te onderscheiden, zeker bij ernstige dementie. Angst gaat samen met ernstigere functionele beperkingen dan passend bij de mate van dementie (‘excess disability’), verminderd sociaal functioneren, meer gedragsproblemen, verhoogde kans op verpleeghuisopname en een lagere kwaliteit van leven. Ook voor naasten, mantelzorgers en verzorgenden is angstig gedrag belastend.

Aanbevelingen

Biedt als onderdeel van goede zorg ondersteuning bij het leren leven met dementie. Zorg voor houvast en herkenbaarheid. Identificeer strategieën die het gevoel van veiligheid en controle voor het individu versterken.
Doe een zorgvuldige multidisciplinaire probleemanalyse bij mensen met dementie en angstig gedrag en stem de interventies hierop af.
Bied als basisinterventies psycho-educatie, activering en het tegengaan van vermijding aan bij mensen met dementie en angstig gedrag.
Overweeg op het individu afgestemde muziektherapie bij mensen met dementie en angstig gedrag.
Overweeg bij mensen met dementie en angstig gedrag de gebruikelijke vormen van psychologische behandeling, aangepast aan de cognitieve beperkingen.
Overweeg alleen benzodiazepines bij mensen met dementie bij ernstige (pathologische) angst en spanning die niet reageren op bovengenoemde interventies. Kies in die gevallen voor een kortwerkend benzodiazepine zonder actieve metabolieten, zoals oxazepam (startdosering 5 mg; maximale dosering 30 mg) of lorazepam (startdosering 0,5 mg; maximale dosering 1 mg), voor de duur van maximaal vier weken.

Voor de doseringstabel van de medicatie verwijzen we naar module doseringstabel psychofarmaca

Referenties

Chang, Y. S., Chu, H., Yang, C. Y., Tsai, J. C., Chung, M. H., Liao, Y. M., ... & Chou, K. R. (2015). The efficacy of music therapy for people with dementia: A meta‐analysis of randomised controlled trials. Journal of clinical nursing, 24(23-24), 3425-3440.

Guétin, S., Portet, F., Picot, M. C., Pommié, C., Messaoudi, M., Djabelkir, L., ... & Touchon, J. (2009). Effect of music therapy on anxiety and depression in patients with Alzheimer’s type dementia: randomised, controlled study. Dementia and geriatric cognitive disorders, 28(1), 36-46.

Orgeta, V., Qazi, A., Spector, A. E., & Orrell, M. (2014). Psychological treatments for depression and anxiety in dementia and mild cognitive impairment. The Cochrane Library.

Spector, A., Charlesworth, G., King, M., Lattimer, M., Sadek, S., Marston, L., ... & Orrell, M. (2015). Cognitive–behavioural therapy for anxiety in dementia: pilot randomised controlled trial. The British Journal of Psychiatry 206(6), 509-516.

Stanley, M. A., Calleo, J., Bush, A. L., Wilson, N., Snow, A. L., Kraus-Schuman, C., ... & Williams, S. P. (2013). The Peaceful Mind program: A pilot test of a cognitive–behavioral therapy–based intervention for anxious patients with Dementia. The American Journal of Geriatric Psychiatry, 21(7), 696-708.

Ueda, T., Suzukamo, Y., Sato, M., & Izumi, S. I. (2013). Effects of music therapy on behavioral and psychological symptoms of dementia: a systematic review and meta-analysis. Ageing research reviews, 12(2), 628-641.

Seignourel, P.J., Kunik, M.E., Snow, L., Wilson, N. & Stanley, M. (2008). Anxiety in dementia. A critical review. Clinical Psychological Review, 28 (7), 1071-1082.

Ojik, van A.L. Jansen, P.A.F., Brouwers, J.R.B.J., Roon van E.N. (2011). Benzodiazepine-agonisten Hypnotica. [‘Geneesmiddelbeoordeling voor de kwetsbare oude patiënt in het Farmacotherapeutisch Kompas’]. http://www.ephor.nl/media/1071/hypnotica-2011.pdf

Literatuurreview

Literatuurconclusies

Literatuurconclusies psychosociale en psychologische interventies voor angstig gedrag bij mensen met dementie

Zeer laag

GRADE

Er zijn aanwijzingen dat individuele muziektherapie effect heeft op angstig gedrag bij mensen met dementie.

Guétin, 2009

Laag

GRADE

Twee RCT’s toonden geen effect van cognitieve gedragstherapie op angstig gedrag bij thuiswonende mensen met dementie.

Spector, 2015; Stanley, 2013

Literatuurconclusies lichttherapie voor angstig gedrag bij mensen met dementie

Geen GRADE

Er zijn geen RCT's gevonden naar de effectiviteit en bijwerkingen van lichttherapie voor angstig gedrag bij mensen met dementie.

Literatuurconclusies psychofarmaca voor angstig gedrag bij mensen met dementie

Geen GRADE

Er zijn geen meta-analyses of RCT’s gevonden naar de effectiviteit en bijwerkingen van antidepressiva, antipsychotica, anxiolytica/hypnotica, melatonine, anti-epileptica, anti-dementie medicatie of cannabinoïden voor de behandeling van angstig gedrag bij mensen met dementie.

Zoekvraag (PICO)

Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden is literatuuronderzoek verricht naar de volgende vraagstelling(en):

“Wat zijn de effecten van psychosociale en psychologische interventies en lichttherapie vergeleken met controle-interventie of gebruikelijke zorg en psychofarmaca vergeleken met placebo op angstig gedrag bij mensen met dementie?”

De bijbehorende zoekvraag (PICO) is:

P: mensen met dementie en angstig gedrag
I: psychosociale en psychologische interventies, lichttherapie en psychofarmaca
C: gebruikelijke zorg of controle-interventie voor psychosociale en psychologische interventies en lichttherapie of placebo voor psychofarmaca
O: reductie van angstig gedrag, percentage patiënten met een klinisch relevant effect (‘responders’), bijwerkingen, uitval

Zoeken en selecteren literatuur psychosociale en psychologische interventies

Gevonden studies

Met de literatuursearches (zie tabblad ‘Verantwoording en methode’) zijn achttien systematische reviews gevonden over angst, waarvan er zes in de titel en abstract effecten beschreven van psychologische en psychosociale interventies gericht op angstig gedrag (Chang, 2015; Ing-Randolph, 2015; Oliveira, 2015; Orgeta, 2014; Regan, 2013 & Ueda, 2013). Op basis van de volledige tekst zijn twee relevante RCT’s geselecteerd: één RCT (Guétin, 2009) aanwezig in twee reviews over muziektherapie (Chang, 2015 & Ueda, 2013) en één RCT over cognitieve gedragstherapie (Stanley, 2013) uit de review van Orgeta (2014).

Uit de search naar RCT's kwamen op basis van titel en abstract dertien RCT’s naar voren over angst. Van deze dertien RCT’s werd één nieuwe RCT geselecteerd over cognitieve gedragstherapie (Spector, 2015) en bleken de al eerder genoemde RCT’s van Guétin (2009) en Spector (2015) relevant. De overige tien RCT’s werden geëxcludeerd.

Samenvatting literatuur psychosociale en psychologische interventies

Kenmerken van geïncludeerde RCT’s

Tabel 1 geeft een overzicht van de kenmerken van de drie geïncludeerde RCT’s.

Muziektherapie
In de RCT van Guétin (2009) kreeg een deel van de 30 bewoners van een verpleeghuis met lichte tot matig ernstige dementie en angstig gedrag muziektherapie aangeboden. In individuele sessies kregen patiënten een koptelefoon op met door henzelf gekozen muziek. Deze muziek werd via de ’U-volgorde methode‘ aangeboden. Deze methode omvat verschillende fasen waarbij eerst het volume, tempo en het aantal muziekinstrumenten worden verminderd totdat een ontspannen toestand wordt bereikt. Daarna volgt een ‘re-enlivening-fase’ waarin deze aspecten weer worden opgevoerd. Na afloop vond nog een gesprek/contactmoment plaats om een therapeutische relatie op te bouwen en het effect van de muziekinterventie te bekrachtigen. Deze sessies duurden twintig minuten en werden één keer per week gedurende zestien weken aangeboden. In de controlegroep vonden andere sessies (rusten, lezen) plaats onder vergelijkbare omstandigheden en van vergelijkbare duur. De Hamilton Anxiety Scale (HAS) werd afgenomen om angstig gedrag te meten.

Cognitieve gedragstherapie (CGT)
In de RCT van Spector (2015) werd het effect van een aan mensen met dementie aangepaste behandeling met CGT vergeleken met gebruikelijke zorg bij 50 thuiswonende mensen met lichte tot matig ernstige dementie en klinisch significante angstsymptomen. De CGT bestond uit tien sessies van één uur, waarin ook een mantelzorger werd betrokken. In de eerste fase werd een relatie opgebouwd, leerde men de angst te monitoren en werden individuele doelen geformuleerd. In de tweede fase kreeg het veranderingsproces vorm en werden zinvolle strategieën geïdentificeerd en aangeleerd, zoals omgaan met negatieve gedachten en gedragsexperimenten. Er waren naar keuze nog aanvullende modules, zoals omgaan met interpersoonlijke problematiek. De therapie werd in de derde fase afgesloten met het consolideren van de aangeleerde vaardigheden en het integreren ervan in het dagelijks leven. De therapie werd uitgevoerd door psychologen. De gebruikelijke zorg bestond in beide groepen uit antidepressiva (62%), anxiolytica (16%) en dagbehandeling (30%). In de groep die CGT ontving was het gebruik van antidepressiva en anxiolytica lager dan in de gebruikelijke zorggroep. Angst werd gemeten met de RAID (Rating Anxiety in Dementia).

Stanley (2013) vergeleek de ‘Peacefulmindinterventie’ met gebruikelijke zorg bij 32 thuiswonende mensen met lichte tot matig ernstige dementie en angstig gedrag. De ‘Peacefulmindinterventie’ is gebaseerd op een bewezen effectieve CGT voor angst en depressie bij ouderen, die is aangepast voor mensen met dementie. De interventie bestond uit het aanleren van het monitoren van angst, diepe-ademhalingstechnieken en naar keuze verschillende vaardigheidstrainingen, zoals coping via positieve gedachten, gedragsactivering en slaapmanagement. De eerste drie maanden werden vaardigheden aangeleerd tijdens maximaal twaalf wekelijkse huisbezoeken. Deze werden bekrachtigd in de volgende drie maanden tijdens maximaal acht telefoongesprekken. De vaardigheden werden aan de mensen met dementie geleerd en de mantelzorgers traden als coaches op. De ‘Peacefulmindinterventie’ werd uitgevoerd door masterstudenten, onder supervisie van psychologen en een maatschappelijk werker in de ouderenzorg. In de gebruikelijkezorggroep kregen deelnemers feedback over de diagnostiek en daarnaast de regulier geplande afspraken. Angst werd gemeten met de RAID.

Tabel 1. Algemene kenmerken van geïncludeerde RCT’s naar psychosociale en psychologische interventies voor angstig gedrag bij mensen met dementie

Vergroot tabel

Publicatie	Therapie	Setting	Dementie (ernst; type)	Angst (ernst; criteria)	N	Duur van trial	Meetinstrument	Kwaliteit opzet en uitvoering¹
Guétin 2009	Muziektherapie (individueel)	Instelling	Licht - matig (MMSE 25-12)	Licht tot matig; HAS≥12	30	16 wkn	HAS	2/6
Spector 2015	CGT	Thuis	Licht tot matig (CDR 0,5 – 2)	Klinisch significant; RAID≥11	50	10 sessies (10-15 wkn)	RAID	2/6
Stanley 2013	CGT	Thuis	Licht tot matig (CDR 0,5 – 2)	Klinisch significant; NPI-A≥4	32	6 mnd	RAID	3/6

HAS= Hamilton Anxiety Scale; RAID=Rating Anxiety in Dementia

¹ Gescoord volgens de 6 domeinen van de Cochrane Risk of Bias tool 2.0 (score 0-6), waarbij een hogere score een hogere kwaliteit weergeeft en minder risico op bias en overschatting van het behandeleffect (zie ‘Verantwoording en methode’ voor details over deze beoordeling).

Resultaten en bewijskracht van psychosociale en psychologische interventies voor angstig gedrag bij mensen met dementie

Muziektherapie
In de RCT van Guétin (2009) onder 30 mensen met lichte tot matig ernstige dementie en angst, ervoeren mensen na afloop van de zestien weken durende individuele muziektherapie minder angst dan mensen die rust- of leessessies ontvingen (SMD= -2,40; 95% BI: -3,45 tot -1,35). De bewijskracht is erg laag omdat het slechts één kleine RCT betreft en er sprake is van beperkingen in opzet en uitvoering van deze RCT.

Cognitieve gedragstherapie (CGT)
Pooling van resultaten van twee RCT’s naar effectiviteit van CGT is niet mogelijk, omdat de RCT van Spector (2015) geen groepsdata rapporteert. Hierdoor kan ook de SMD voor deze RCT niet berekend worden. De RCT onder 50 thuiswonende mensen met lichte tot matig ernstige dementie en angst vond geen verschil in angst tussen CGT en gebruikelijke zorg na vijftien weken (ß= -3,10; 95% BI: -6,55 tot 0,34; gecorrigeerd voor baselineverschillen in angst en cognitie), gemeten met de RAID. In de RCT van Stanley (2013) waarin de ‘Peacefulmindinterventie’, gebaseerd op CGT, versus gebruikelijke zorg werd onderzocht bij 32 thuiswonende mensen met lichte tot matig ernstige dementie en angst, werd na zes maanden geen verschil gevonden in angstsymptomen gemeten met de RAID (SMD= 0,24; 95% BI: -0,46 tot 0,94). De bewijskracht van genoemde resultaten is laag omdat het twee kleine RCT’s van matige kwaliteit betreft, met inconsistente resultaten.

Tabel 2. Evidenceprofiel van psychosociale en psychologische interventies voor angstig gedrag bij mensen met dementie

Vergroot tabel

Psychologische en psychosociale interventies	Trials (N)	Kwaliteit van het bewijs					n/N per groep		Behandeleffecten*	Algemene beoordeling³
Psychologische en psychosociale interventies	Trials (N)	Vertekend¹	inconsistent	indirect	Niet precies²	Publicatiebias	Interventie	Controle	SMD/ß²/OR [95% BI]	Algemene beoordeling³
Muziektherapie (Guétin, 2009)
Symptomen van angst	1	ja	nvt	nee	ja	nee	14/15	12/15	SMD= -2,40 [-3,45; -1,35]	erg laag
Uitval⁴	1	ja	nvt	nee	ja	nee	1/15	3/15	OR= 0,29 [0,03; 3,12]	erg laag
Cognitieve gedragstherapie (Spector, 2015; Stanley, 2013)
Symptomen van angst	2	ja	nee	nee	ja	nee	41	41	Spector (n=50): ß= -3,10 [-6,55; 0,34] Stanley (n=32): SMD= 0,24 [-0,46; 0,94]	laag
Uitval⁴	2	ja	ja	nee	ja	nee	7/41	7/41	OR= 1,48 [0,09; 24,19]	erg laag

Afkortingen: SMD= standardized mean difference), OR= odds ratio, ARR= Absolute Risico Reductie, NNT= Number Needed to Treat, NNH= Number Needed to Harm, BI= betrouwbaarheidsinterval, NS= niet significant, HADS-A= subschaal angst van de Hospital Anxiety and Depression Scale, RAID= Rating Anxiety in Dementia.

1 Voor mogelijke bronnen van vertekening zie bijlage 1.1 Risk-of-biastabel

2 ß= regressiecoëfficiënt, analyse gecorrigeerd voor angst en cognitie op baseline.

3 Algemene GRADE-beoordeling: hoog, matig, laag, erg laag

4 Uitval= onvolledige of vroegtijdige beëindiging van behandeling.

Zoeken en selecteren inzet lichttherapie

Gevonden studies

Er werden geen meta-analyses en geen RCT’s gevonden over lichttherapie voor angstig gedrag bij dementie.

Zoeken en selecteren literatuur psychofarmaca

Gevonden studies

Er werden twaalf meta-analyses en 29 RCT’s op volledige tekst beoordeeld. Geen van de meta-analyses en geen van de RCT’s voldeed aan de criteria. Voor geëxcludeerde studies en reden voor exclusie, zie exclusietabel in bijlage 2.1.

Referenties

Orgeta, V., Qazi, A., Spector, A. E., & Orrell, M. (2014). Psychological treatments for depression and anxiety in dementia and mild cognitive impairment. The Cochrane Library.

Seignourel, P.J., Kunik, M.E., Snow, L., Wilson, N. & Stanley, M. (2008). Anxiety in dementia. A critical review. Clinical Psychological Review, 28 (7), 1071-1082.

Bijlagen psychosociale en psychologische interventies

Bijlage 1.1 Risk-of-biastabel psychosociale en psychologische interventies voor angstig gedrag bij mensen met dementie

Vergroot tabel

	1. randomisatie proces	2. afwijkingen van beoogde interventie	3. ontbrekende uitkomsten	4. uitkomstmetingen	5. selectieve rapportage	6. overig	aantal items zonder bias
Guétin 2009	Wel	Onduidelijk	Wel	Wel	Geen	Geen	2/6
Spector 2015	Wel	Wel	Wel	Wel	Geen	Geen	2/6
Stanley 2013	Wel	Wel	Geen	wel	geen	geen	3/6

Bijlage 1.2 Exclusietabel psychosociale en psychologische interventies voor angstig gedrag bij mensen met dementie en angstig gedrag

Vergroot tabel

Referenties	Reden van exclusie
Primaire studies
Charlesworth, G., Sadek, S., Schepers, A. & Spector, A. (2014). Cognitive behavior therapy for anxiety in people with dementia a clinician guideline for a person-centered approach. Behavior modification, 0145445514561317	Design: geen RCT
Cooke, M. L., Moyle, W., Shum, D. H., Harrison, S. D. & Murfield, J. E. (2010). A randomized controlled trial exploring the effect of music on agitated behaviours and anxiety in older people with dementia. Aging and Mental Health, 14(8), 905-916. (Behalve losse RCT, ook uit SR CHANG 2015 en SR ING-RANDOLPH 2015)	Geen specifieke indicatie angst
Guétin, S., Florence, P., Gabelle, A., Touchon, J. & Bonté, F. (2011). Effects of music therapy on anxiety and depression in patients with Alzheimer's disease: A randomized controlled trial. Alzheimer's & Dementia: The Journal of the Alzheimer's Association, 7(4), e49.	Conferentie abstract
Haupt, M., Karger, A. & Jänner, M. (2000). Improvement of agitation and anxiety in demented patients after psychoeducative group intervention with their caregivers. International journal of geriatric psychiatry, 15(12), 1125-1129.	Design: geen RCT
Paukert, A. L., Calleo, J., Kraus-Schuman, C., Snow, L., Wilson, N., Petersen, N. J., ... & Stanley, M. A. (2010). Peaceful Mind: an open trial of cognitive-behavioral therapy for anxiety in persons with dementia. International Psychogeriatrics, 22(06), 1012-1021. (Behalve losse RCT, ook uit SR Regan 2013)	Design: geen RCT
Spector, A., Charlesworth, G., Marston, L., Rehill, A. & Orrell, M. (2014). Cognitive behavioural therapy (CBT) for anxiety in dementia: A pilot randomised controlled trial. Alzheimer's & Dementia: The Journal of the Alzheimer's Association, 10(4), P209-P210.	Conferentie abstract
Sung, H. C., Chang, A. M. & Lee, W. L. (2010). A preferred music listening intervention to reduce anxiety in older adults with dementia in nursing homes. Journal of clinical nursing, 19(7‐8), 1056-1064. (Behalve losse RCT, ook uit SR ING-RANDOLPH 2015 en SR UEDA 2013)	Design: geen RCT
Sung, H. C., Lee, W. L., Li, T. L. & Watson, R. (2012). A group music intervention using percussion instruments with familiar music to reduce anxiety and agitation of institutionalized older adults with dementia. International journal of geriatric psychiatry, 27(6), 621-627. (Behalve losse RCT, ook uit SR CHANG 2015 en SR ING-RANDOLPH 2015)	Geen specifieke indicatie angst
Thornley, J., Hirjee, H. & Vasudev, A. (2016). Music therapy in patients with dementia and behavioral disturbance on an inpatient psychiatry unit: results from a pilot randomized controlled study. International Psychogeriatrics, 28(05), 869-871.	Design: geen RCT
Wilson, N., Melinda, S. & Kunik, M. (2011). Cognitive behavioral treatment of anxiety in mild to moderate dementia. Alzheimer's & Dementia: The Journal of the Alzheimer's Association, 7(4), S279.	Conferentie abstract
Systematische reviews
Chang, Y. S., Chu, H., Yang, C. Y., Tsai, J. C., Chung, M. H., Liao, Y. M., ... & Chou, K. R. (2015). The efficacy of music therapy for people with dementia: A meta‐analysis of randomised controlled trials. Journal of clinical nursing, 24(23-24), 3425-3440. Op Guétin 2009 na, zijn 4 RCT's gericht op angst geëxcludeerd: Cooke, M. L., Moyle, W., Shum, D. H., Harrison, S. D. & Murfield, J. E. (2010). A randomized controlled trial exploring the effect of music on agitated behaviours and anxiety in older people with dementia. Aging and Mental Health, 14(8), 905-916. (ook uit ING-RANDOLPH 2015) Raglio, A., Bellelli, G., Traficante, D., Gianotti, M., Ubezio, M. C., Villani, D. & Trabucchi, M. (2008). Efficacy of music therapy in the treatment of behavioral and psychiatric symptoms of dementia. Alzheimer Disease & Associated Disorders, 22(2), 158-162. (ook uit UEDA 2013) Raglio, A., Bellelli, G., Traficante, D., Gianotti, M., Ubezio, M. C., Gentile, S., ... & Trabucchi, M. (2010). Efficacy of music therapy treatment based on cycles of sessions: a randomised controlled trial. Aging and Mental Health, 14(8), 900-904. (ook uit ING-RANDOLPH 2015 en UEDA 2013) Sung, H. C., Lee, W. L., Li, T. L. & Watson, R. (2012). A group music intervention using percussion instruments with familiar music to reduce anxiety and agitation of institutionalized older adults with dementia. International journal of geriatric psychiatry, 27(6), 621-627. (ook uit ING-RANDOLPH 2015)	Van de 5 RCT's zijn er vier geëxcludeerd Geen specifieke indicatie angst Geen specifieke indicatie angst Geen specifieke indicatie angst Geen specifieke indicatie angst
Farrand, P., Matthews, J., Dickens, C., Anderson, M. & Woodford, J. (2016). Psychological interventions to improve psychological well-being in people with dementia or mild cognitive impairment: systematic review and meta-analysis protocol. BMJ open, 6(1), e009713.	Primaire uitkomstmaat is niet angst
Ford, A. H., & Almeida, O. P. (2015). Psychological treatment for depression and anxiety associated with dementia and mild cognitive impairment. The British Journal of Psychiatry, 207(4), 286-287.	Design: geen systematische review
García-Casal, J. A., Loizeau, A., Csipke, E., Franco-Martín, M., Perea-Bartolomé, M. V. & Orrell, M. (2016). Computer-based cognitive interventions for people living with dementia: a systematic literature review and meta-analysis. Aging & mental health, 1-14.	Primaire uitkomstmaat is niet angst
Gómez-Romero, M., Jiménez-Palomares, M., Rodríguez-Mansilla, J., Flores-Nieto, A., Garrido-Ardila, E. M. & González-LópezArza, M. V. (2014). Benefits of music therapy on behaviour disorders in subjects diagnosed with dementia: a systematic review. Neurologia (Barcelona, Spain).	Taal: niet Engels
Hansen, N. V., Jørgensen, T. & Ørtenblad, L. (2006). Massage and touch for dementia. The Cochrane Library.	Primaire uitkomstmaat is niet angst
Ing-Randolph, A. R., Phillips, L. R. & Williams, A. B. (2015). Group music interventions for dementia-associated anxiety: A systematic review. International journal of nursing studies, 52(11), 1775-1784. De volgende 5 RCT's zijn geëxcludeerd: Cooke, M. L., Moyle, W., Shum, D. H., Harrison, S. D. & Murfield, J. E. (2010). A randomized controlled trial exploring the effect of music on agitated behaviours and anxiety in older people with dementia. Aging and Mental Health, 14(8), 905-916. (ook uit CHANG 2015) Raglio, A., Bellelli, G., Traficante, D., Gianotti, M., Ubezio, M. C., Gentile, S., ... & Trabucchi, M. (2010). Efficacy of music therapy treatment based on cycles of sessions: a randomised controlled trial. Aging and Mental Health, 14(8), 900-904. (ook uit CHANG 2015 en UEDA 2013) Sung, H. C., Chang, A. M. & Lee, W. L. (2010). A preferred music listening intervention to reduce anxiety in older adults with dementia in nursing homes. Journal of clinical nursing, 19(7‐8), 1056-1064. (ook uit UEDA 2013) Sung, H. C., Lee, W. L., Li, T. L. & Watson, R. (2012). A group music intervention using percussion instruments with familiar music to reduce anxiety and agitation of institutionalized older adults with dementia. International journal of geriatric psychiatry, 27(6), 621-627. (ook uit CHANG 2015) Svansdottir, H. B. & Snaedal, J. (2006). Music therapy in moderate and severe dementia of Alzheimer's type: a case–control study. International psychogeriatrics, 18(04), 613-621. (ook uit OLIVEIRA 2015)	Van de 5 RCT's zijn er vijf geëxcludeerd Geen specifieke indicatie angst Geen specifieke indicatie angst Design: geen RCT Geen specifieke indicatie angst Design: geen RCT
McClive-Reed, K. P. & Gellis, Z. D. (2011). Anxiety and related symptoms in older persons with dementia: directions for practice. Journal of gerontological social work, 54(1), 6-28.	Design: geen systematische review
Neal, M. & Briggs, M. (2000). Validation therapy for dementia. Cochrane database of systematic reviews (Online) CD001394.	Primaire uitkomstmaat is niet angst
Petrovsky, D., Cacchione, P. Z. & George, M. (2015). Review of the effect of music interventions on symptoms of anxiety and depression in older adults with mild dementia. International Psychogeriatrics, 27(10), 1661-1670.	Design: geen systematische review
Potter, C.L. & Scott, A. (2012). Music therapy for the treatment of behavioural and psychological symptoms of dementia: A systematic literature review. European Psychiatry 27(1), 1.	Conferentie abstract
Regan, B. & Varanelli, L. (2013). Adjustment, depression, and anxiety in mild cognitive impairment and early dementia: a systematic review of psychological intervention studies. International Psychogeriatrics, 25(12), 1963-84. De enige RCT gericht op angst, is geëxcludeerd: Paukert, A. L., Calleo, J., Kraus-Schuman, C., Snow, L., Wilson, N., Petersen, N. J., ... & Stanley, M. A. (2010). Peaceful Mind: an open trial of cognitive-behavioral therapy for anxiety in persons with dementia. International Psychogeriatrics, 22(06), 1012-1021.	De enige RCT gericht op angst is geëxcludeerd Design: geen RCT
Oliveira, A. M. D., Radanovic, M., Mello, P. C. H. D., Buchain, P. C., Vizzotto, A. D. B., Celestino, D. L., ... & Forlenza, O. V. (2015). Nonpharmacological Interventions to Reduce Behavioral and Psychological Symptoms of Dementia: A Systematic Review. BioMed research international, 2015. 218980. De 2 RCT's gericht op angst, zijn geëxcludeerd: Sung, H. C., Lee, W. L., Li, T. L. & Watson, R. (2012). A group music intervention using percussion instruments with familiar music to reduce anxiety and agitation of institutionalized older adults with dementia. International journal of geriatric psychiatry, 27(6), 621-627. (ook uit CHANG 2015 en ING-RANDOLPH 2015) Svansdottir, H. B. & Snaedal, J. (2006). Music therapy in moderate and severe dementia of Alzheimer's type: a case–control study. International psychogeriatrics, 18(04), 613-621. (ook uit ING-RANDOLPH 2015)	Van de 2 RCT's gericht op angst, zijn beide RCT's geëxcludeerd Geen specifieke indicatie angst Design: geen RCT
Orgeta, V., Qazi, A., Spector, A. E. & Orrell, M. (2014). Psychological treatments for depression and anxiety in dementia and mild cognitive impairment. The Cochrane Library. Op Stanley 2013 na, is de RCT gericht op angst geëxcludeerd: Spector, A., Orrell, M., Lattimer, M., Hoe, J., King, M., Harwood, K., ... & Charlesworth, G. (2012). Cognitive behavioural therapy (CBT) for anxiety in people with dementia: study protocol for a randomised controlled trial. Trials, 13(1), 1.	Van de 2 RCT's gericht op angst, is er één geëxcludeerd Design: geen RCT
Orgeta, V., Qazi, A., Spector, A. & Orrell, M. (2015). Psychological treatments for depression and anxiety in dementia and mild cognitive impairment: systematic review and meta-analysis. The British Journal of Psychiatry, 207(4), 293-298.	Doublure (zie Orgeta 2014)
Sepehry, A., Yang, L., Hsiung, G. Y. R. & Jacova, C. (2013). Music therapy, global affect and behavior in Alzheimer's disease: A meta-analytic perspective on outcomes and on music therapy methodologies. Alzheimer's & Dementia: The Journal of the Alzheimer's Association, 9(4), P665.	Conferentie abstract
Ueda, T., Suzukamo, Y., Sato, M. & Izumi, S. I. (2013). Effects of music therapy on behavioral and psychological symptoms of dementia: a systematic review and meta-analysis. Ageing research reviews, 12(2), 628-641. Op Guétin 2009 na, zijn de volgende 7 RCT's geëxcludeerd: Choi, A. N., Lee, M. S., Cheong, K. J. & Lee, J. S. (2009). Effects of group music intervention on behavioral and psychological symptoms in patients with dementia: a pilot-controlled trial. International Journal of Neuroscience, 119(4), 471-481. Ikeda, M., Suzuki, M., Sawai, S., Noda, S., Ota, H. & Yoshimizu, C. (2006). Effects of nursing intervention using rhythmic exercise for patients with severe senile dementia. Japanese Journal of Nursing Research 39(4), 57. Mihara, B., Hosoya, M., Mihara, Y. & Fujimoto, M. (2004). The effect of music therapy for elderly with dementia: a comparative study between large group and small group sessions. Japanese Journal of Music Therapy 4, 208–216 Raglio, A., Bellelli, G., Traficante, D., Gianotti, M., Ubezio, M. C., Villani, D. & Trabucchi, M. (2008). Efficacy of music therapy in the treatment of behavioral and psychiatric symptoms of dementia. Alzheimer Disease & Associated Disorders, 22(2), 158-162. (ook uit CHANG 2015) Raglio, A., Bellelli, G., Traficante, D., Gianotti, M., Ubezio, M. C., Gentile, S., ... & Trabucchi, M. (2010). Efficacy of music therapy treatment based on cycles of sessions: a randomised controlled trial. Aging and Mental Health, 14(8), 900-904. (ook uit CHANG 2015 en ING-RANDOLPH 2015) Sung, H. C., Chang, A. M. & Lee, W. L. (2010). A preferred music listening intervention to reduce anxiety in older adults with dementia in nursing homes. Journal of clinical nursing, 19(7‐8), 1056-1064. (ook uit ING-RANDOLPH 2015) Suzuki, M., Kanamori, M., Nagasawa, S., Tokiko, I. & Takayuki, S. (2007). Music therapy induced changes in behavioral evaluations, and saliva chromogranin A and immunoglobulin A concentrations in elderly patients with senile dementia. Geriatrics & Gerontology International, 7 (1), 61–71.	Van de 8 RCT's gericht op angst, zijn er zeven geëxcludeerd Design: geen RCT Taal: niet Engels Taal: niet Engels Geen specifieke indicatie angst Geen specifieke indicatie angst Design: geen RCT Geen specifieke indicatie angst
Viggo, H.N., Jørgensen, T. & Ørtenblad, L. (2006) Massage and touch for dementia. The Cochrane Library.	Doublure (zie Hansen 2006)

Bijlagen inzet psychofarmaca

Bijlage 2.1 Exclusietabel psychofarmaca voor angstig gedrag bij mensen met dementie en angstig gedrag (na lezen van volledig artikel).

Vergroot tabel

Studie	Reden van exclusie
Asayama, K., Yamadera, H., Ito, T., Suzuki, H., Kudo, Y., & Endo, S. (2003). Double blind study of melatonin effects on the sleep-wake rhythm, cognitive and non-cognitive functions in Alzheimer type dementia. J Nippon Med Sch, 70(4), 334–341.	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Bachinskaya, N., Hoerr, R., & Ihl, R. (2011). Alleviating neuropsychiatric symptoms in dementia: the effects of Ginkgo biloba extract EGb 761. Findings from a randomized controlled trial. Neuropsychiatr Dis Treat, 7, 209–215. http://doi.org/10.2147/ndt.s18741	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Ballard, C., Margallo-Lana, M., Juszczak, E., Douglas, S., Swann, A., Thomas, A., … Jacoby, R. (2005). Quetiapine and rivastigmine and cognitive decline in Alzheimer’s disease: randomised double blind placebo controlled trial. BMJ (Clinical Research Ed.), 330(7496), 874. http://doi.org/10.1136/bmj.38369.459988.8F	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Ballard, C., Thomas, A., Gerry, S., Yu, L. M., Aarsland, D., Merritt, C., … Walker, Z. (2015). A double-blind randomized placebo-controlled withdrawal trial comparing memantine and antipsychotics for the long-term treatment of function and neuropsychiatric symptoms in people with Alzheimer’s disease (MAIN-AD). J Am Med Dir Assoc, 16(4), 316–322. http://doi.org/10.1016/j.jamda.2014.11.002	Trial, niet placebo-gecontroleerd.
Boxer, A. L., Knopman, D. S., Kaufer, D. I., Grossman, M., Onyike, C., Graf-Radford, N., … Miller, B. L. (2013). Memantine in patients with frontotemporal lobar degeneration: a multicentre, randomised, double-blind, placebo-controlled trial. Lancet Neurol, 12(2), 149–156. http://doi.org/10.1016/s1474-4422(12)70320-4	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Brodaty, H., Corey-Bloom, J., Potocnik, F. C. V, Truyen, L., Gold, M., & Damaraju, C. R. V. (2005). Galantamine prolonged-release formulation in the treatment of mild to moderate Alzheimer’s disease. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 20(2-3), 120–132. http://doi.org/10.1159/000086613	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Cummings, J. L., McRae, T., & Zhang, R. (2006). Effects of donepezil on neuropsychiatric symptoms in patients with dementia and severe behavioral disorders. Am J Geriatr Psychiatry, 14(7), 605–612. http://doi.org/10.1097/01.JGP.0000221293.91312.d3	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Erkinjuntti, T., Kurz, A., Gauthier, S., Bullock, R., Lilienfeld, S., & Damaraju, C. V. (2002). Efficacy of galantamine in probable vascular dementia and Alzheimer’s disease combined with cerebrovascular disease: a randomised trial. Lancet (London, England), 359(9314), 1283–1290. http://doi.org/10.1016/S0140-6736(02)08267-3	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Gauthier, S., Feldman, H., Hecker, J., Vellas, B., Emir, B., & Subbiah, P. (2002). Functional, cognitive and behavioral effects of donepezil in patients with moderate Alzheimer’s disease. Current Medical Research and Opinion, 18(6), 347–354. http://doi.org/10.1185/030079902125001029	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Gavrilova, S. I., Preuss, U. W., Wong, J. W. M., Hoerr, R., Kaschel, R., & Bachinskaya, N. (2014). Efficacy and safety of Ginkgo biloba extract EGb 761 in mild cognitive impairment with neuropsychiatric symptoms: a randomized, placebo-controlled, double-blind, multi-center trial. International Journal of Geriatric Psychiatry, 29(10), 1087–1095. http://doi.org/10.1002/gps.4103	Trial, niet in een populatie met dementie.
Treatment of Parkinson’s disease. Psychological disorders: striking a balance in order to optimise antiparkinsonian treatment. (2011). Prescrire Int, 20(120), 242–245.	Meta-analyse, niet met een specifieke indicatie angst.
Gehrman, P. R., Connor, D. J., Martin, J. L., Shochat, T., Corey-Bloom, J., & Ancoli-Israel, S. (2009). Melatonin fails to improve sleep or agitation in double-blind randomized placebo-controlled trial of institutionalized patients with Alzheimer disease. Am J Geriatr Psychiatry, 17(2), 166–169. http://doi.org/10.1097/JGP.0b013e318187de18	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Herrschaft, H., Nacu, A., Likhachev, S., Sholomov, I., Hoerr, R., & Schlaefke, S. (2012). Ginkgo biloba extract EGb 761(R) in dementia with neuropsychiatric features: a randomised, placebo-controlled trial to confirm the efficacy and safety of a daily dose of 240 mg. J Psychiatr Res, 46(6), 716–723. http://doi.org/10.1016/j.jpsychires.2012.03.003	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Holmes, C., Wilkinson, D., Dean, C., Vethanayagam, S., Olivieri, S., Langley, A., … Damms, J. (2004). The efficacy of donepezil in the treatment of neuropsychiatric symptoms in Alzheimer disease. Neurology, 63(2), 214–219.	Stoptrial.
Ihl, R., Bachinskaya, N., Korczyn, A. D., Vakhapova, V., Tribanek, M., Hoerr, R., & Napryeyenko, O. (2011). Efficacy and safety of a once-daily formulation of Ginkgo biloba extract EGb 761 in dementia with neuropsychiatric features: a randomized controlled trial. Int J Geriatr Psychiatry, 26(11), 1186–1194. http://doi.org/10.1002/gps.2662	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Ihl, R., Tribanek, M., & Bachinskaya, N. (2012). Efficacy and tolerability of a once daily formulation of Ginkgo biloba extract EGb 761(R) in Alzheimer’s disease and vascular dementia: results from a randomised controlled trial. Pharmacopsychiatry, 45(2), 41–46. http://doi.org/10.1055/s-0031-1291217	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Jansen, S. L., Forbes, D. A., Duncan, V., & Morgan, D. G. (2006). Melatonin for cognitive impairment. Cochrane Database Syst Rev, (1), Cd003802. http://doi.org/10.1002/14651858.CD003802.pub3	Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie angst.
Jansen, S. L., Forbes, D., Duncan, V., Morgan, D. G., & Malouf, R. (2006). Melatonin for the treatment of dementia. Cochrane Database of Systematic Reviews, 3(4). http://doi.org/10.1002/14651858.CD003802.pub3	Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie angst.
Johannsen, P., Salmon, E., Hampel, H., Xu, Y., Richardson, S., Qvitzau, S., & Schindler, R. (2006). Assessing therapeutic efficacy in a progressive disease: a study of donepezil in Alzheimer’s disease. CNS Drugs, 20(4), 311–325.	Stoptrial.
Kavanagh, S., Gaudig, M., Van Baelen, B., Adami, M., Delgado, A., Guzman, C., … Schauble, B. (2011). Galantamine and behavior in Alzheimer disease: analysis of four trials. Acta Neurol Scand, 124(5), 302–308. http://doi.org/10.1111/j.1600-0404.2011.01525.x	Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie angst.
Kertesz, A., Morlog, D., Light, M., Blair, M., Davidson, W., Jesso, S., & Brashear, R. (2008). Galantamine in frontotemporal dementia and primary progressive aphasia. Dement Geriatr Cogn Disord, 25(2), 178–185. http://doi.org/10.1159/000113034	Stoptrial.
Krishnan, S., Cairns, R., & Howard, R. (2009). Cannabinoids for the treatment of dementia. Cochrane Database Syst Rev, (2), Cd007204. http://doi.org/10.1002/14651858.CD007204.pub2	Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie angst.
Lockhart, I. A. A., Orme, M. E. E., & Mitchell, S. A. A. (2011). The efficacy of licensed-indication use of donepezil and memantine monotherapies for treating behavioural and psychological symptoms of dementia in patients with Alzheimer’s disease: systematic review and meta-analysis. Dement Geriatr Cogn Dis Extra, 1(1), 212–227. http://doi.org/10.1159/000330032	Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie angst.
Mori, E., Ikeda, M., & Kosaka, K. (2012). Donepezil for dementia with Lewy bodies: a randomized, placebo-controlled trial. Ann Neurol, 72(1), 41–52. http://doi.org/10.1002/ana.23557	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Napryeyenko, O., & Borzenko, I. (2007). Ginkgo biloba special extract in dementia with neuropsychiatric features. A randomised, placebo-controlled, double-blind clinical trial. Arzneimittel-Forschung, 57(1), 4–11. http://doi.org/10.1055/s-0031-1296579	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Nikolova G , Yancheva S , Raychev I, H. R. (2013). Ginkgo biloba extract in dementia: A 22-week randomised, placebo-controlled, double-blind trial . Bulgarian Neurology, 14, 139 – 143.	Trial, publicatie in Bulgaars.
Reisberg, B., Doody, R., Stoffler, A., Schmitt, F., Ferris, S., & Mobius, H. J. (2003). Memantine in moderate-to-severe Alzheimer’s disease. The New England Journal of Medicine, 348(14), 1333–1341. http://doi.org/10.1056/NEJMoa013128	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Riemersma-van der Lek, R. F., Swaab, D. F., Twisk, J., Hol, E. M., Hoogendijk, W. J., & Van Someren, E. J. (2008). Effect of Bright Light and Melatonin on Cognitive and Noncognitive Function in Elderly Residents of Group Care Facilities. Jama, 299(22), 2642. http://doi.org/10.1001/jama.299.22.2642	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Rockwood, K., Mintzer, J., Truyen, L., Wessel, T., & Wilkinson, D. (2001). Effects of a flexible galantamine dose in Alzheimer’s disease: a randomised, controlled trial. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry, 71(5), 589–595.	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Seitz, D. P., Gill, S. S., Herrmann, N., Brisbin, S., Rapoport, M. J., Rines, J., … Conn, D. K. (2013). Pharmacological treatments for neuropsychiatric symptoms of dementia in long-term care: a systematic review. Int Psychogeriatr, 25(2), 185–203. http://doi.org/10.1017/s1041610212001627	Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie angst.
Serfaty, M., Kennell-Webb, S., Warner, J., Blizard, R., & Raven, P. (2002). Double blind randomised placebo controlled trial of low dose melatonin for sleep disorders in dementia. Int J Geriatr Psychiatry, 17(12), 1120–1127. http://doi.org/10.1002/gps.760	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Singer, C., Tractenberg, R. E., Kaye, J., Schafer, K., Gamst, A., Grundman, M., … Thal, L. J. (2003). A multicenter, placebo-controlled trial of melatonin for sleep disturbance in Alzheimer’s disease. Sleep, 26(7), 893–901.	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Stinton, C., McKeith, I., Taylor, J. P., Lafortune, L., Mioshi, E., Mak, E., … O’Brien, J. T. (2015). Pharmacological Management of Lewy Body Dementia: A Systematic Review and Meta-Analysis. Am J Psychiatry, 172(8), 731–742. http://doi.org/10.1176/appi.ajp.2015.14121582	Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie angst.
Tan, M. S., Yu, J. T., Tan, C. C., Wang, H. F., Meng, X. F., Wang, C., … Tan, L. (2015). Efficacy and adverse effects of ginkgo biloba for cognitive impairment and dementia: a systematic review and meta-analysis. J Alzheimers Dis, 43(2), 589–603. http://doi.org/10.3233/jad-140837	Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie angst.
Tariot, P. N., Cummings, J. L., Katz, I. R., Mintzer, J., Perdomo, C. A., Schwam, E. M., & Whalen, E. (2001). A randomized, double-blind, placebo-controlled study of the efficacy and safety of donepezil in patients with Alzheimer’s disease in the nursing home setting. Journal of the American Geriatrics Society, 49(12), 1590–1599.	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
van Dyck, C. H., Tariot, P. N., Meyers, B., & Malca Resnick, E. (2007). A 24-week randomized, controlled trial of memantine in patients with moderate-to-severe Alzheimer disease. Alzheimer Disease and Associated Disorders, 21(2), 136–143. http://doi.org/10.1097/WAD.0b013e318065c495	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
Vercelletto, M., Boutoleau-Bretonniere, C., Volteau, C., Puel, M., Auriacombe, S., Sarazin, M., … Lacomblez, L. (2011). Memantine in behavioral variant frontotemporal dementia: negative results. J Alzheimers Dis, 23(4), 749–759. http://doi.org/10.3233/jad-2010-101632	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.
von Gunten, A., Schlaefke, S., & Uberla, K. (2015). Efficacy of Ginkgo biloba extract EGb 761 in dementia with behavioural and psychological symptoms: A systematic review. The World Journal of Biological Psychiatry : The Official Journal of the World Federation of Societies of Biological Psychiatry, 1–12. http://doi.org/10.3109/15622975.2015.1066513	Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie angst.
Wang, J., Yu, J. T., Wang, H. F., Meng, X. F., Wang, C., Tan, C. C., & Tan, L. (2015). Pharmacological treatment of neuropsychiatric symptoms in Alzheimer’s disease: a systematic review and meta-analysis. J Neurol Neurosurg Psychiatry, 86(1), 101–109. http://doi.org/10.1136/jnnp-2014-308112	Meta-analyse van trials zonder specifieke indicatie angst.
Wild, R., Pettit, T., Burns, A., R., W., T., P., & A., B. (2003). Cholinesterase inhibitors for dementia with Lewy bodies. Cochrane Database Syst Rev, (3), Cd003672. http://doi.org/10.1002/14651858.cd003672	Meta-analyse, niet met een specifieke indicatie angst.
Winblad, B., Engedal, K., Soininen, H., Verhey, F., Waldemar, G., Wimo, A., … Subbiah, P. (2001). A 1-year, randomized, placebo-controlled study of donepezil in patients with mild to moderate AD. Neurology, 57(3), 489–495.	Trial, niet met een specifieke indicatie angst.

Overwegingen

Overwegingen psychosociale en psychologische interventies

Een progressieve cerebrale chronische aandoening is een belangrijke stressfactor die om aanpassing vraagt en doorgaans angst teweegbrengt. Goede zorg bestaat onder andere uit psycho-educatie en het bieden van ondersteuning bij het leren leven met dementie. Het bieden van houvast en herkenbaarheid, en het identificeren van strategieën die het gevoel van veiligheid en controle voor het individu versterken, zijn belangrijke elementen van goede zorg voor mensen met dementie.

Als er sprake is van een angststoornis of van angstverschijnselen die ernstig belemmerend zijn en lijdensdruk geven, dan is gerichte behandeling geïndiceerd. Behandeling van angst bij mensen met dementie kan pas beginnen na onderzoek naar de aanwezigheid, oorzaken, aard en ernst van angst. Bij (matig) ernstige dementie wordt het moeilijker om met zekerheid vast te stellen of gedrag kan worden beschouwd als een manifestatie van angst en welk type angst in het geding is. Op grond van een zorgvuldige analyse kan worden bepaald welke behandeling is geïndiceerd. Een sociale fobie die recent is ontstaan in samenhang met toenemende onzekerheid door dementie, vergt immers een andere aanpak dan een reeds lang bestaande gegeneraliseerde angststoornis of angst die optreedt in het kader van een posttraumatische stressstoornis

Onderzoek naar behandeling van angst bij mensen met dementie blijkt nog zeer beperkt. RCT’s naar de behandeling van specifieke angststoornissen, zoals een gegeneraliseerde angststoornis of een paniekstoornis, ontbreken nog volledig bij mensen met dementie. In de multidisciplinaire richtlijn voor de behandeling van angststoornissen en het Addendum Ouderen worden als basisinterventies bij angststoornissen psycho-educatie, activering en het tegengaan van vermijding genoemd. De eerste stap is zelfhulp, counseling en e-health. Een volgende stap is psychologische behandeling en/of medicamenteuze behandeling. In het Addendum Ouderen wordt er op gewezen dat mensen met cognitieve beperkingen in de praktijk werkzame behandeling wordt onthouden vanuit de gedachte dat zij daarvoor te kwetsbaar zijn.

Een belangrijke vraag is in hoeverre dit soort interventies ook bij mensen met dementie toepasbaar en mogelijk zijn. Deze vraag kan slechts beperkt beantwoord worden met behulp van dit literatuuronderzoek.

De literatuursearch leverde een studie op over muziektherapie bij angstig gedrag bij mensen met dementie die in een zorginstelling verbleven. Op de persoon afgestemde muziek die per koptelefoon werd aangeboden leek een positief effect te hebben op angst. Deze interventie lijkt relatief weinig tijdsintensief, is waarschijnlijk gemakkelijk in te bouwen in het dagprogramma en er worden geen negatieve neveneffecten gemeld. Dit zijn argumenten om deze interventie te overwegen, ondanks de nog beperkte evidentie.

Twee studies onderzochten het effect van cognitieve gedragstherapie, aangepast aan mensen met dementie, op angst bij thuiswonende mensen met dementie. Deze studies laten zien dat CGT ook bij mensen met dementie en angstklachten kan worden toegepast, mits de behandeling is afgestemd op mensen met dementie, de cognitieve en communicatieve vermogens van de persoon met dementie toereikend zijn en er een mantelzorger bereid is te participeren in de behandeling. De vraag welke aanpassingen, intensiteit en voorwaarden bij deze psychologische behandeling essentieel zijn voor het reduceren van angst, kan met deze studies niet worden beantwoord. Er is in beide onderzoeken geen significant verschil aangetoond tussen de behandelgroep en de controle-interventiegroep op de gemiddelde angstscore in de laatste meting. In de studie van Spector 2015 was de CGT-behandelgroep na vijftien weken en bij de follow-up na zes maanden gemiddeld minder angstig dan de controlegroep, maar na correctie voor baselineverschillen in angst en cognitie, was dit effect net niet significant meer. Het betrof hier een pilotstudie die onvoldoende ‘power’ had, maar in ieder geval de haalbaarheid van CGT bij deze doelgroep aantoonde. Op een secundaire uitkomstmaat werd op beide meetmomenten in de behandelgroep een significante afname gevonden van depressieve verschijnselen, gemeten met de CSDD. In de studie van Stanley 2013 werd na drie maanden een significante verbetering gevonden in angstsymptomen gemeten met de RAID ten opzichte van de controlegroep. Ook beoordeelden mensen met dementie uit de behandelgroep hun kwaliteit van leven hoger en rapporteerden hun naasten dat ze zich in mindere mate belast voelden door de angst van hun dierbare. Dit behandeleffect werd echter niet teruggevonden in de eindmeting na zes maanden. In dit onderzoek werden geen ongewenste neveneffecten gemeld. Voor de benodigde aanpassing is kennis van dementie vereist. Onderzoek naar de effectiviteit van mediatieve cognitieve gedragstherapie, een psychologische behandelmethode die ook bij mensen met ernstige dementie toepasbaar is en toenemend wordt ingezet bij angstig gedrag, voldeed niet aan de inclusiecriteria. Ook was er nog geen onderzoek beschikbaar naar de effectiviteit van EMDR bij traumagerelateerde angst en PTSS bij mensen met dementie, terwijl deze psychologische behandelmethode in de praktijk ook bij mensen met dementie steeds vaker wordt toegepast.

Overwegingen inzet psychofarmaca

Het gebruik van benzodiazepinen bij angstig gedrag is controversieel. Goede RCT’s die de effectiviteit aantonen op angst bij mensen met dementie en angstig gedrag, ontbreken en de bijwerkingen bij ouderen zijn evident, zoals valneiging, sufheid, cognitieve verslechtering en een verhoogd deliriumrisico. In de dagelijkse praktijk worden benzodiazepinen echter veel voorgeschreven, onder andere bij andere vormen van probleemgedrag. Indien iemand met dementie een voorgeschiedenis heeft van angststoornissen die gunstig hebben gereageerd op serotonerge antidepressiva, zijn deze middelen te overwegen indien angstklachten niet reageren op niet-medicamenteuze interventies. In dit geval is een consult van een ouderenpsychiater aangewezen. Benzodiazepines kunnen beter niet worden voorgeschreven bij PTSS en bij personen met een borderline-persoonlijkheidsstoornis.

De ‘Multidisciplinaire richtlijn dementie’ (2014) beschrijft in het stroomdiagram over neuropsychiatrische symptomen bij persisterende angst een benzodiazepine te overwegen. De richtlijn verwijst daarvoor naar de eerdere CBO-richtlijn ‘Diagnostiek en behandeling van dementie’ uit 2005. De enige placebo-gecontroleerde RCT die in de eerdere CBO-richtlijn wordt besproken, toont de effectiviteit van lorazepam aan bij geagiteerd gedrag. De conclusie is dat benzodiazepines kunnen worden gebruikt bij de behandeling van agitatie bij mensen met dementie, met name wanneer deze gebaseerd is op angst. De vraag hoe het mogelijk is vast te stellen dat agitatie op angst is gebaseerd, wordt niet besproken.

Indien benzodiazepinen voor angst worden voorgeschreven aan ouderen met dementie, dan benoemen de meeste auteurs een voorkeur voor benzodiazepines met een korte halfwaardetijd en zonder actieve metabolieten, te weten lorazepam en oxazepam (van Ojik, 2011). Wij adviseren benzodiazepinen voor angstig gedrag maximaal vier weken voor te schrijven in een zo laag mogelijke dosis en de effectiviteit te objectiveren met een meetschaal (zie module Methodisch en multidisciplinair werken bij probleemgedrag bij mensen met dementie). Na vier weken is een geleidelijke afbouw geïndiceerd. Indien tevens sprake is van agressie/agitatie, zie de module ‘Behandeling van geagiteerd gedrag bij mensen met dementie’.

Referenties

Orgeta, V., Qazi, A., Spector, A. E., & Orrell, M. (2014). Psychological treatments for depression and anxiety in dementia and mild cognitive impairment. The Cochrane Library.

Seignourel, P.J., Kunik, M.E., Snow, L., Wilson, N. & Stanley, M. (2008). Anxiety in dementia. A critical review. Clinical Psychological Review, 28 (7), 1071-1082.

Verantwoording

In de module verantwoording is de samenstelling van de projectgroep, de gevolgde werkwijze en de gehanteerde systematiek voor richtlijnontwikkeling opgenomen.

De richtlijn is modulair opgebouwd. Dit betekent dat in de toekomst herzieningen per module kunnen plaatsvinden.

Nu zijn echter de verantwoording, referenties en bijlagen voor elke module gelijk en daarom verwijzen wij naar 'Verantwoording en methode'.

Dit voorkomt ook dat dezelfde informatie bij het maken van een pdf niet in elke module nodeloos terugkomt.

Naar de richtlijn kan als volgt verwezen worden:
Zuidema SU, Smalbrugge M, Bil WME, Geelen R, Kok RM, Luijendijk HJ, van der Stelt I, van Strien AM, Vink MT, Vreeken HL. Multidisciplinaire Richtlijn probleemgedrag bij dementie. Verenso, NIP. Utrecht 2018.

In het Engels:
Zuidema SU, Smalbrugge M, Bil WME, Geelen R, Kok RM, Luijendijk HJ, van der Stelt I, van Strien AM, Vink MT, Vreeken HL. Multidisciplinary Guideline problem behaviour in dementia. Verenso, NIP. Utrecht 2018.

Referenties

In de module verantwoording is de samenstelling van de projectgroep, de gevolgde werkwijze en de gehanteerde systematiek voor richtlijnontwikkeling opgenomen.

De richtlijn is modulair opgebouwd. Dit betekent dat in de toekomst herzieningen per module kunnen plaatsvinden.

Nu zijn echter de verantwoording, referenties en bijlagen voor elke module gelijk en daarom verwijzen wij naar 'Verantwoording en methode'.

Dit voorkomt ook dat dezelfde informatie bij het maken van een pdf niet in elke module nodeloos terugkomt.

Bijlagen

In de module verantwoording is de samenstelling van de projectgroep, de gevolgde werkwijze en de gehanteerde systematiek voor richtlijnontwikkeling opgenomen.

De richtlijn is modulair opgebouwd. Dit betekent dat in de toekomst herzieningen per module kunnen plaatsvinden.

Nu zijn echter de verantwoording, referenties en bijlagen voor elke module gelijk en daarom verwijzen wij naar 'Verantwoording en methode'.

Dit voorkomt ook dat dezelfde informatie bij het maken van een pdf niet in elke module nodeloos terugkomt.