Literatuurreview
Het is niet duidelijk welke patiëntgebonden maatregelen effectief zijn ter preventie van een lage luchtweginfectie bij kwetsbare ouderen in het verpleeghuis en/of de 1e lijn. Momenteel worden interventies als mondzorg (in verband met het aspireren van mond/keelflora uit de oropharynx), het voorkomen van aspiratie en het geven van antibiotische profylaxe in verband gebracht met de preventie van lage luchtweginfectie op patiëntniveau. Preventie van influenza is buiten beschouwing gelaten omdat er een richtlijn Influenzapreventie is. Ook pneumokkenvaccinatie wordt in verband gebracht met preventie van lage luchtweginfectie, maar valt buiten deze richtlijn. De Gezondheidsraad maakt de afweging of pneumokokkenvaccinatie deel moet gaan uitmaken van het rijksvaccinatieprogramma.
Mondzorg
Laag GRADE
| Intensieve mondzorg vermindert de kans op een pneumonie in vergelijking met geen intensieve mondzorg. Juhtani-Mehta, 2015; Kaneoka, 2015 | |
Matig GRADE
| Intensieve mondzorg in combinatie met recht-opzittend eten vermindert de kans op een pneumonie of lage luchtweginfectie (niet-bevestigde pneumonie) niet. Juhtani-Mehta, 2015 |
|
Voorkomen aspiratie
Zeer laag GRADE | Een PEG-sonde vermindert de kans op een aspiratiepneumonie in vergelijking met een neusmaagsonde. Ciocon, 1988; Kumagai, 2012 |
Laag GRADE | Er is geen verschil in kans op een pneumonie tussen continue en bolustoediening van sondevoeding bij een neusmaagsonde. Lee, 2010 |
Matig GRADE | Er is, bij patiënten met dementie of de ziekte van Parkinson, geen verschil in de kans op een pneumonie tussen het toedienen van dikke-vloeistofvoeding in een neutrale hoofdpositie en het toedienen van dun voedsel in een kin-naar-beneden hoofdpositie. Robbins, 2008 |
Zeer laag GRADE | Er is aan het einde van de revalidatieperiode bij CVA-patiënten geen verschil in kans op een pneumonie bij verschillende intensiteit in training in en begeleiding van slikoefeningen en in re-evaluatie van de dieetconsistentie door een logopedist. DePippo, 1994 |
Antibiotica
| Wegens het ontbreken van relevante studies kunnen er voor kwetsbare ouderen geen uitspraken worden gedaan over de effectiviteit van:
ter preventie van (ernstige) lage luchtweginfectie. |
Beschrijving studies
Van de negen gecontroleerde studies werden er acht (deels) verricht binnen een langdurige geïnstitutionaliseerde zorg setting. Eén studie werd verricht bij in het ziekenhuis opgenomen kwetsbare ouderen die na ontslag werden gevolgd in een andere setting 2.
Mondzorg
Eén systematisch literatuuronderzoek (meta-analyse) 3 en drie RCT’s 4-6 onderzochten de effectiviteit van mondzorg bij (onder andere) verpleeghuispatiënten. Omdat de RCT’s van Adachi en Yoneyama ook zijn opgenomen in de meta-anlyse van Kaneoka worden deze verder hieronder niet beschreven. In de meta-analyse van Kaneoka (n=311; leeftijd niet gerapporteerd) en de RCT van Juhtani-Mehta (n=834; gemiddelde leeftijd 86.3) werd intensieve mondzorg (zie evidencetabel voor details interventie) vergeleken met standaardzorg. Juhtani-Mehta pastte als co-interventie een rechtop-zittende houding tijdens het eten toe. Beide studies hadden de incidentie van pneumonie als uitkomstmaat [1]. Juhtani-Mehta had tevens de incidentie van lage luchtweginfectie als uitkomstmaat. De incidentie van lage luchtweginfectie werd gedefinieerd als de aanwezigheid van drie of meer symptomen van lage luchtweginfectie bij geen bevestigde pneumonie[2]. De duur van de follow-up varieerde van 2-2,5 jaar. Voor de uitkomstmaat incidentie pneumonie rapporteerde de meta-analyse een gepoolde RR van 0.61 (95% BI 0.40-0.92) (3 studies). De RCT rapporteerde een HR van 1.12 (95% BI 0.84-1.5) (p=0.44). Het door ons gepoolde resultaat van de drie RCT’s uit de meta-analyse van Kaneoka en de RCT van Juhtani-Mehta is RR 0.80 (95% BI 0.50-1.28). De heterogeniteit is echter groot (I2 =60%; p=0.06). De heterogeniteit is mogelijk te verklaren door de co-interventie in de RCT van Juhtani-Mehta. Voor de uitkomstmaat incidentie van lage luchtweginfectie rapporteerde Juhtani-Mehta een HR van 1.07 (95% BI 0.79-1.46) (p=0.65). Met betrekking tot complicaties melden Adachi en Juhtani-Mehta dat er geen verschil is in overlijden tussen interventie en controlegroep. In de studie van Adachi overleden in de controlegroep na 24 maanden wel meer mensen aan een aspiratie-pneumonie dan in de mondzorggroep (17% vs 5%; p<0.05).
De bewijskracht voor de uitkomstmaat ‘incidentie pneumonie’ is met 2 niveaus verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet en tegenstrijdige resultaten (inconsistentie). De bewijskracht voor de uitkomstmaat incidentie lage luchtweginfectie is met 1 niveau verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet. De bewijskracht voor de uitkomstmaat overlijden met lage luchtweginfectie als doodsoorzaak is met 3 niveaus verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet(-2) en onnauwkeurige data (-1).
Voorkómen van aspiratie
Voor het voorkómen van aspiratie werden zes studies gevonden 1, 2, 7-10. De studies onderzochten acht verschillende interventies: neusmaagsonde versus percutane endoscopische gastrostomie (PEG) sonde 2, 7, continue versus bolustoediening bij een neusmaagsonde 8, dun-vloeibare voeding in kin-naar-beneden positie versus dik-vloeibare voeding in neutrale hoofdpositie 10, verschillende intensiteit in begeleiding bij sliktrainingen en het re-evalueren van de dieetconsistentie 1 en angiotensin-converting-enzyme (ACE-)remmers 9.
Twee cohortstudies onderzochten de effectiviteit van een PEG-sonde versus een neusmaagsonde 2, 7. De studie van Ciocon (n=71; gemiddelde leeftijd 82) betrof verpleeghuispatiënten, COPD-patiënten werden geëxcludeerd. De studie van Kumagai (n=251; gemiddelde leeftijd: interventiegroep 79.1, controlegroep 79.4) betrof dementiepatiënten die in het ziekenhuis een sonde kregen. Aansluitend werden zij in diverse settingen gevolgd. Beide studies hadden de incidentie aspiratiepneumonie als uitkomstmaat. De follow-up duur bedroeg respectievelijk 11 en 6 maanden. De studie van Ciocon maakte onderscheid tussen vroege (<2 weken na inbrengen) en late aspiratiepneumonie (>2 weken na inbrengen). Er was voor beide uitkomstmaten geen verschil tussen de PEG- en de neusmaagsondegroep (vroeg: 56% vs 43%; laat: 56% vs 44%). In de studie van Kumagai was het aantal aspiratiepneumonieën in de PEG-sonde groep 36/151 (24%) en in de neusmaagsondegroep 54/106 (51%) (geen statistische toets-variabele gerapporteerd). Het door ons gepoolde resultaat van de studies van Ciocon en Kumagai is RR 0.59 (95% BI 0.44-0.78). De heterogeniteit is echter behoorlijk groot (I2=91%; p=0.001). Uitkomsten van bijwerkingen en complicaties werd niet in de studie van Ciocon gerapporteerd. In de studie van Kumagai overleden in de neus-maagsondesondegroep na 27 maanden meer mensen dan in de PEG-groep (10% vs 6%; p=0.019).
De bewijskracht is met 4 niveaus verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet (-2), tegenstrijdige resultaten (inconsistentie) (-1) en extrapoleerbaarheid (bias t.g.v. indirectheid) (-1).
Eén RCT onderzocht de effectiviteit van continue pompvoeding versus bolustoediening bij revalidatie- en ziekenhuispatiënten met een neusmaagsonde (n=178; gemiddelde leeftijd: interventiegroep 83.4, controlegroep 83.2) 8.De uitkomstmaat was de incidentie van eerste episode pneumonie. De follow-up duur was vier weken. Er was geen verschil tussen de twee groepen: het aantal pneumonieën was in de continue groep 12 (14%) en in de bolusgroep 14 (15%). Er was geen verschil in overlijden tussen de continue pompvoeding en de bolusgroep.
De bewijskracht is met 2 niveaus verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet en extrapoleerbaarheid (bias t.g.v. indirectheid).
Eén RCT onderzocht de effectiviteit van toediening van dun-vloeibare voeding in kin-naar-beneden hoofdpositie versus vloeibare voeding in neutrale hoofdpositie (n=515; gemiddelde leeftijd: interventiegroep 80, controlegroep 81) 10. Binnen de vloeibare groep waren er twee subgroepen: één vloeibaar (nectar-dik) en één dik-vloeibaar (honing-dik). De onderzoekspopulatie betrof verpleeghuis- en ziekenhuispatiënten met dementie of de ziekte van Parkinson met aangetoonde dunne-vloeistof aspiratie. De uitkomstmaat was de cumulatieve incidentie van pneumonie bij een follow-up van drie maanden. Er was geen verschil in incidentie tussen de (sub)groepen. De cumulatieve incidentie van pneumonie bedroeg 0.098 in de dun-vloeibare groep en 0.12 in de dik-vloeibare groep (HR 0.84 95% BI 0.49-1.45; p=0.53). Binnen de dik-vloeibare groep was de cumulatieve incidentie van pneumonie in de nectar-subgroep 0.08 en in de honing-subgroep 0.15 (HR 0.50 95% BI 0.23-1.09; p=0.08). Voor de gecombineerde uitkomst pneumonie of overlijden waren er tussen beide (sub)groepen geen verschillen. Ook voor andere complicaties, zoals ziekenhuisopname, waren er geen verschillen tussen de (sub)groepen.
De bewijskracht is met 1 niveau verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet.
Eén RCT onderzocht de effectiviteit van het verschil in intensiteit in de begeleiding bij slikoefeningen en re-evaluatie van de dieetconsistentie (n=115; gemiddelde leeftijd: interventiegroep A 76.0 (n=38), interventiegroep B 74.5 (n=38), interventiegroep C 73.0 (n=39)) 1. Het betrof CVA-revalidanten met bevestigde slikstoornissen. Patiënten met ernstige slikstoornissen werden geëxcludeerd. Er waren drie interventiegroepen met een toenemende interventie-intensiteit. In alle drie de groepen werden patiënten en familie aan het begin getraind in slikoefeningen. In groep A (lage intensiteit) koos de patiënt de dieetconsistentie op basis van het advies van de logopedist gebaseerd op de sliktest. Patiënt/familie kreeg de mogelijkheid om op eigen initiatief tussendoor te switchen van dieetconsistentie. In groep B (middelmatige intensiteit) bepaalde de logopedist de dieetconsistentie met om de week een re-evaluatie moment. In groep C (hoge intensiteit) bepaalde de logopedist de dieetconsistentie met dagelijks re-evaluatie en werden instructies met betrekking tot de slikoefeningen herhaald en zo nodig aangepast. De uitkomstmaat was de incidentie van pneumonie. De follow-up was het einde van de revalidatieperiode en één jaar. Het aantal pneumoniën tussen de groepen A, B en C bedroeg aan het einde van de revalidatieperiode respectievelijk 1, 5 en 2 (niet significant). Het aantal pneumoniën na één jaar werd niet gerapporteerd maar wel dat er een significant verschil was tussen de drie groepen (p=0.03). Nadere analyse liet zien dat er een significant verschil was tussen groep A en B (lage en middelmatige intensiviteit). Er werd geen verschil gevonden tussen de drie groepen met betrekking tot de complicatie dehydratie.
De bewijskracht is met 3 niveaus verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet (-2) en het geringe aantal patiënten (imprecisie) (-1).
Antibiotica
Er werden geen studies gevonden naar de effectiviteit van behandeling met een antibioticum na een heftige aspiratie ter preventie van (ernstige) lage luchtweginfectie. Ook werden geen studies gevonden naar de effectiviteit van een onderhoudsbehandeling bij COPD ter preventie van (ernstige) lage luchtweginfectie.
[1] Zie voor definitie evidencetabel
[2] Zie voor meer informatie de evidencetabel
Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden is een systematische literatuuranalyse verricht naar de volgende wetenschappelijke vraagstellingen:
Is mondzorg effectief in het voorkomen van lage luchtweginfectie?
Is het voorkomen van aspiratie (bij dysfagie), waaronder de wijze van toediening van (sonde)voeding, effectief in het voorkomen van lage luchtweginfectie?
Is het zinvol om na een heftige aspiratie een antibioticum voor te schrijven ter preventie van een aspiratiepneumonie?
Wat is de plaats een langdurige onderhoudsbehandeling met antibiotica ter preventie van lage luchtweginfectie bij COPD cliënten?
PICO
P = kwetsbare ouderen (met een verhoogd risico op lage luchtweginfectie)
I = mondzorg, voorkomen aspiratie (bij dysfagie), wijze van toediening (sonde)voeding, antibiotica
C = geen preventiemaatregel/standaard zorg/een andere preventieve maatregel
O = incidentie lage luchtweginfectie
Relevante uitkomstmaten
De werkgroep achtte de incidentie van lage luchtweginfectie een voor de besluitvorming kritieke uitkomstmaat.
In de databases Pubmed, Embase en Cochrane is met relevante zoektermen gezocht, eerst naar systematisch literatuuronderzoek en vervolgens naar gecontroleerde studies. De zoekverantwoording en in- en exclusiecriteria zijn weergegeven in bijlage 1.
De literatuurzoekactie naar systematisch literatuuronderzoek betrof zowel de preventie als de behandeling van lage luchtweginfectie en leverde 834 treffers op. Op basis van titel en abstract werden in eerste instantie 38 literatuuronderzoeken voorgeselecteerd. Na raadpleging van de volledige tekst, werden vervolgens 37 literatuuronderzoeken geëxcludeerd (zie exclusietabel, bijlage 2) en 1 literatuuronderzoek definitief geselecteerd. De reden van exclusie was veelal het ontbreken van een (subgroep)analyse van kwetsbare ouderen. Uit geëxcludeerd literatuuronderzoek werd één relevante gecontroleerde studie geïncludeerd die buiten de resultaten van de zoekactie naar gecontroleerde studies viel (zie hieronder) 1.
De literatuurzoekactie naar gecontroleerde studies leverde 1118 treffers op. Op basis van titel en abstract werden in eerste instantie 83 studies voorgeselecteerd. Na raadpleging van de volledige tekst werden vervolgens 67 studies geëxcludeerd (zie exclusietabel, bijlage 2), en acht gecontroleerde studies definitief geselecteerd. Acht van de voorgeselecteerde studies waren niet opvraagbaar.
Uiteindelijk werden één systematisch literatuuronderzoek en negen gecontroleerde studies definitief geselecteerd. De beoordeling van de individuele studiekwaliteit en de evidencetabel kunt u respectievelijk vinden in bijlage 3 en 4.
Zoekstring systematisch literatuuronderzoek
(("Pneumonia"[mesh] OR "pneumonia"[tiab] OR "bronchopneumonia"[tiab] OR "pleuropneumonia"[tiab] OR "aspiration pneumonia"[tiab] OR "Bronchitis"[mesh] OR "bronchitis"[tiab] OR "bronchiolitis"[tiab] OR "Tracheitis"[mesh] OR "tracheitis"[tiab] OR "Legionellosis"[mesh] OR "legionellosis"[tiab] OR "legionella"[tiab] OR "respiratory tract infection"[tiab] OR "respiratory tract infections"[tiab] OR "respiratory infection"[tiab] OR "respiratory infections"[tiab] OR "Respiratory Tract Infections"[mesh:noexp]) AND ("Elderly"[tw] OR "community-dwelling"[tw] OR "geriatric"[tw] OR "mini-mental state"[tw] OR "alzheimer"[tw] OR "alzheimer's"[tw] OR "alzheimers"[tw] OR "mmse"[tw] OR "caregivers"[tw]OR "falls"[tw] OR "Adl"[tw] OR "Frailty"[tw] OR "Gds"[tw] OR "Ageing"[tw] OR "hip fractures"[tw] OR "elders"[tw] OR "Frail"[tw] OR "Mci"[tw] OR "Demented"[tw] OR "Psychogeriatrics"[tw] OR "cognitive impairment"[tw] OR "comorbidities"[tw] OR "dementia"[tw] OR "aging"[tw] OR "older"[tw] OR "daily living"[tw] OR "cognitive decline"[tw] OR "cognitive impairment"[tw] OR "residents"[tw] OR "cognitive functioning"[tw] OR "old people"[tw] OR "nursing homes"[mesh] OR "Geriatric assessment"[mesh] OR "aging"[mesh] OR "frail elderly"[mesh] OR "Alzheimer disease"[mesh] OR "homes for the aged"[mesh] OR "cognition disorders"[mesh] OR "dementia"[mesh] OR "Activities of daily living"[mesh] OR "aged, 80 and over"[mesh] OR ("Residential Facilities"[mesh] NOT "Orphanages"[mesh]) OR "nursing home"[tw] OR "nursing homes"[tw] OR "care home"[tw] OR "care homes"[tw] OR "nursing care facility"[tw] OR "nursing care facilities"[tw] OR "residential facility"[tw] OR "residential facilities"[tw] OR "residential home"[tw] OR "residential homes"[tw] OR "residential care"[tw] OR "aged care"[tw] OR "Housing for the Elderly"[mesh] OR "Long term care"[mesh] OR "long term care"[tw]) AND (systematic[sb] OR "meta-analysis"[pt] OR quantitative overview*[tw] OR ystematic review*[tw] OR systematic overview*[tw] OR methodologic review*[tw] OR methodologic overview*[tw] OR "meta-analysis"[tw] OR "meta-analyses"[tw] OR "metaanalysis"[tw] OR "metaanalyses"[tw] OR ((systematic*[tw] OR methodologic*[tw]) AND (review*[tw] OR overview*[tw]))))
Zoekstring gecontroleerde studies
((("Pneumonia"[mesh] OR "pneumonia"[tiab] OR "bronchopneumonia"[tiab] OR "pleuropneumonia"[tiab] OR "aspiration pneumonia"[tiab] OR "Bronchitis"[mesh] OR "bronchitis"[tiab] OR "bronchiolitis"[tiab] OR "Tracheitis"[mesh] OR "tracheitis"[tiab] OR "Legionellosis"[mesh] OR "legionellosis"[tiab] OR "legionella"[tiab] OR "respiratory tract infection"[tiab] OR "respiratory tract infections"[tiab] OR "respiratory infection"[tiab] OR "respiratory infections"[tiab] OR "Respiratory Tract Infections"[mesh:noexp])) AND ("Elderly"[tiab] OR "community-dwelling"[tiab] OR "geriatric"[tiab] OR "mini-mental state"[tiab] OR "alzheimer"[tiab] OR "alzheimer’s"[tiab] OR "alzheimers"[tiab] OR "mmse"[tiab] OR "caregivers"[tiab] OR "falls"[tiab] OR "Adl"[tiab] OR "Frailty"[tiab] OR "Gds"[tiab] OR "Ageing"[tiab] OR "elders"[tiab] OR "Frail"[tiab] OR "Mci"[tiab] OR "Demented"[tiab] OR "Psychogeriatrics"[tiab] OR "cognitive impairment"[tiab] OR "Comorbidities"[tiab] OR "Geriatric Assessment"[mesh] OR "Frail elderly"[mesh] OR "cognition disorders/diagnosis"[mesh] OR "cognition disorders/epidemiology"[mesh] OR "Alzheimer disease"[mesh] OR "dementia"[tiab] OR ("Residential Facilities"[mesh] NOT "Orphanages"[mesh]) OR "nursing home"[tiab] OR "nursing homes"[tiab] OR "care home"[tiab] OR "care homes"[tiab] OR "nursing care facility"[tiab] OR "nursing care facilities"[tiab] OR "residential facility"[tiab] OR "residential facilities"[tiab] OR "residential home"[tiab] OR "residential homes"[tiab] OR "residential care"[tiab] OR "aged care"[tiab] OR "Housing for the Elderly"[mesh] OR "Long term care"[mesh] OR "long term care"[tiab])) AND (("Primary prevention"[mh] OR "Secondary prevention"[mh] OR "prevention and control"[sh] OR prevent*[tiab] OR protect*[tiab] OR prophylaxis[tiab] OR prophylactic[tiab] OR chemoprophylaxis[tiab] OR chemoprophylactic[tiab] OR "Antibiotic prophylaxis"[mh] OR "Oral hygiene"[mh] OR "oral hygiene"[tiab] OR "Dental prophylaxis"[mh] OR "Dental care"[mh] OR "dental care"[tiab] OR "dental health"[tiab] OR "oral care"[tiab] OR "oral health"[tiab] OR "toothbrushing"[mh] OR toothbrush*[tiab] OR "Mouthwashes"[mh] OR mouthwash*[tiab] OR "oral rinse"[tiab] OR "mouth rinse"[tiab] OR "Deglutition Disorders"[Mesh] OR aspiration[tiab] OR dysphagia[tiab] OR "Enteral nutrition"[mh] OR "enteral nutrition"[tiab] OR (tube[tiab] AND feeding[tiab]) OR (nasogastric[tiab] AND (tube[tiab] OR feeding[tiab])) OR "enteral feeding"[tiab] OR "gastrostomy"[tiab] OR PEG[tiab])) AND ("randomized controlled trial"[pt] OR "controlled clinical trial"[pt] OR "Randomized Controlled Trials as Topic"[mh] OR "clinical trial"[pt] OR "Clinical Trials as Topic"[mh:noexp] OR "Controlled clinical Trials as Topic"[Mesh] OR "clinical trial"[tiab] OR ((controlled[tiab] OR randomized[tiab]) AND trial[tiab]) OR "Placebos"[mh] OR placebo[tiab] OR placebos[tiab] OR "Random Allocation"[mh] OR random*[tiab] OR "Comparative Study" [pt] OR "Cross-over studies"[mh] OR "Controlled Before-After Studies"[mh] OR "Double-blind Method"[mh] OR "double-blind"[tiab] OR "Single-Blind Method"[mh] OR "single-blind"[tiab] OR ((single[tiab] OR double[tiab] OR triple[tiab]) AND (blind*[tiab] OR mask*[tiab])) NOT ("animals"[mh] NOT "humans"[mh]))
Databases: Pubmed, Embase, Cochrane Library (voor de laatste twee databases zijn de zoekstrings aangepast)
Inclusie- en exclusiecriteria
Inclusiecriteria:
kwetsbare ouderen (met kans op LLWI) in verpleeghuis, woonzorgcentrum, thuiswonend
verpleeghuisbewoner of thuiswonend
indien thuiswonend: ≥65 jaar en/of gemiddelde/mediane leeftijd ≥75 jaar
infectiepreventiemaatregel: zie I van PICO
(systematisch literatuuronderzoek van) gecontroleerde studies, al dan niet gerandomiseerd
uitkomst: zie O van PICO
Exclusiecriteria:
vaccinatie
interventie niet toepasbaar in verpleeghuis/Nederland
cliënten in de palliatieve fase
in het ziekenhuis opgenomen patiënten/beademde patiënten
niet gecontroleerde studies
Tabel 1a Exclusie systematisch literatuuronderzoek (initiële inclusie: 38)
Naam auteur (jaartal) | Reden exclusie |
Arpin (2009) | Commentaar op Sjogren (2008) |
Brodsky (2016) | Geen LLWI |
Brooke (2015) | Alleen observationele studies voor uitkomst pneumonie |
Cazzola (2011) | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Dogget (2001) | Ziekenhuissetting |
Ebell (2013) | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Foley (2008) | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Hemila (2013)-prev | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Hines (2016) | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Jaafar (2015) | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Lee (2013) | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Li (2016) | Reviewprotocol |
Linnebur (2011) | Geen systematische review |
Loeb (2008) | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Loeb(2010) | Vaccintatie als preventieve maatregel |
Van der Maarel (2014) | Commentaar op van der Maarel (2013) |
Trifiro (20104) | Geen effectiviteit behandeling of preventie |
Wilkinson (2012) | Geen effectiviteit behandeling of preventie |
Yi Mohammadi (2015) | Reviewprotocol |
Loveday (2012) | Reviewprotocol |
Low (2015) | Geen incidentie of prevalentie LLWI als uitkomst |
Mody (2015) | Geen systematische review |
Schapowal (2015) | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen; geen LLWI |
Shinohara (2012) | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Sprenkle (2005) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Tabel 1b Exclusie systematisch literatuuronderzoek, wel relevante individuele studies
Alagiakrishnan (2013)-P | Geen subgroepanalyse uitkomstmaat LLWI |
Andersen (2013)-P | Deels ziekenhuis; geen(subgroepanalyse) uitkomstmaat LLWI |
Azarpazhooh (2006)-P | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
El-Solh (2007)-P | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Jaafar (2014)-P | Geen subgroepanalyse uitkomstmaat LLWI |
Loeb (2003)-P | Grote diversiteit interventies;1 studie per type interventie |
Sjogren (2008)-P | Deels ziekenhuissetting |
Tay (2014)-P | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Van der Maarel (2013)-P | Geen beoordeling kwaliteit studies |
Uchida (2013)-P | Geen subgroepanalyse uitkomstmaat LLWI |
Tabel 1a Exclusie gecontroleerd onderzoek (initiële inclusie: 1118)
Naam auteur (jaartal) | Reden exclusie |
Adamantia (2013) | Geen onderzoek |
Alali (2016) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Albrecht (2016) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Arai (1998-2) | Geen/onduidelijk interventie-onderzoek |
Arai (2003-1) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Arai (2003-2) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Arai (2005) | Geen/onduidelijk interventie-onderzoek |
Arpin (2009) | Commentaar op Sjogren (2008) |
Azarpazhooh (2006) | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Banerjee (2005) | Leeftijd |
Beeh (2016) | Leeftijd |
Belisle (2010) | Geen direct effect interventie |
Brandt (2006) | Geen onderzoeksresulaten |
Chami (2012) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Cintra (2014) | Grotendeels in het ziekenhuis opgenomen patiënten |
Dangour (2007) | Studieprotocol |
Dangour (2011) | Leeftijd |
Debbas (1990) | Geen mondzorg of voorkomen aspiratie |
Demougeot (2013) | Studieprotocol; geen interventiestudie |
Ebihara (2004) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
El-Solh (2007) | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Fendler (2002) | Geen onderscheid hoge/lage LWI |
Finucare (1999)-SR | Geen studies met LLWI als uitkomstmaat |
Fujimaki (2016) | Leeftijd |
Ginde (2016) | Geen mondzorg of voorkomen aspiratie |
Girodon (1999) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Goldberg (2014) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Graat (2002) | Leeftijd |
Harada (2006) | Leeftijd |
Hemilia (2007) | Geen (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen |
Ho 2012 | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Hollaar (2015) | Studieprotocol |
Iwasaki (2007) | Middel niet verkrijgbaar in Nederland |
Li (2016) | Geen onderzoek |
Lin (2016) | Middel niet verkrijgbaar in Nederland |
Logemann (2008) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Low (2015) | Geen incidentie of prevalentie LLWI als uitkomst |
Maarel-Wierink (2011) | Geen interventie |
Maeda (2014) | Ziekenhuispatiënten |
Makris (2000) | Geen mondzorg of voorkomen aspiratie |
Martineau (2015) | Leeftijd |
Matsui (2002) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
McElhaney (2004) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
McElhaney (2006) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
McElhaney (2011) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Meguro (1992) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Meydani (2000) | Geen mondzorg of voorkomen aspiratie |
Miyashita (2016) | Interventie (antibiotica) onduidelijk; doelgroep niet te diagnosticeren in verpleeghuis |
Nakashima (2011) | Vergelijking ACE-remmers, terwijl op zoek naar effectiviteit. |
Olinder-Nielsen (2007) | Leeftijd |
Orcel (1994) | Geen mondzorg of voorkomen aspiratie |
Park (1992) | Leeftijd |
Quagliarello (2009) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Takatori (2016) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Teramoto (1999) | Leeftijd |
Teramoto (2007) | Geen onderzoek |
Ueda (2004) | Geen vergelijking tussen interventiegroepen |
Van der Garde (2007) | Geen onderzoek |
Weed (2009) | Geen onderzoek |
Yoneyama (1996) | Geen LLWI als uitkomstmaat |
Tabel 1b Niet-toegankelijke artikelen
Naam auteur (jaartal) | Omschrijving resultaten in abstract |
Centanni (1997) | Geen abstract. |
Kuo (2015) | Geen significant verschil tussen groep met en zonder mondzorgtraining van thuiswonende CVA-overlevers op uitkomst symptomen luchtweginfectie; leeftijd niet genoemd. |
Palmieri (1986) | Geen abstract |
Peck (1990) | Aspiratiepneumonie komt bij patiënten met dementie met een sonde vaker voor dan zonder een sonde |
Pozzi (2004) | Effect van Lantigen B. Onduidelijk (subgroepanalyse) kwetsbare ouderen. |
Turchet (2003) | Effect probiotica op gastrointestinale en luchtweginfecties bij ouderen: geen verschil in incidentie wel op duur beloop ten opzichte van controlegroep |
Yoshino (2002) | Geen abstract |
Zanussi (1990) | Effect thymopentin op terugkerende luchtweginfecties bij ouderen met chronische bronchitis: significante reductie van aantal infecties en de duur ervan ten opzichte van controlegroep |
Tabel 1 Risk of bias tabel voor interventiestudies (randomized controlled trials)
Studie | Beschrijf methode van randomisatie | Bias ten gevolge van inadequate blindering van randomisatie-proces? | Bias ten gevolge van inadequate blindering van participanten voor de behandeling? | Bias ten gevolge van inadequate blindering van de behandelaar voor de behandeling? | Bias ten gevolge van inadequate blindering van de effectbeoordelaars voor de behandeling? | Bias ten gevolge van selectieve rapportage van uitkomsten op basis van de resultaten? | Bias ten gevolge van loss to follow-up? | Bias ten gevolge van inbreuk op intention to treat analyse? |
Juhtani-Mehta, 2015 | Blokrandomisatie van verpleeghuizen na stratificatie (2 groepen a.h.v. aantal minuten zorg door verpleeg-hulp | Onduidelijk | Waarschijnlijk, inherent aan type interventie | Waarschijnlijk, inherent aan type interventie | Onwaarschijnlijk | Onwaarschijnlijk | Onwaarschijnlijk | Onduidelijk |
Lee, 2009 | Randomisatie middels randomnummers gegenereert door een computer; toekenning behandelgroep door onderzoeker geblindeerd voor patiëntkenmerken. | Onwaarschijnlijk | Waarschijnlijk, inherent aan type interventie | Waarschijnlijk, inherent aan type interventie | Waarschijnlijk | Onwaarschijnlijk | Waarschijnlijk, uitval 20% vs 9% per behandelgroep | Onwaarschijnlijk |
Robbins, 2008 | Randomisatievolgorde vastgesteld door statisticus; toekenning behandelgroep na invoering patiëntcriteria middels intoetsen op telefoon | Onduidelijk | Waarschijnlijk, inherent aan type interventie | Waarschijnlijk, inherent aan type interventie | Onduidelijk | Onwaarschijnlijk | Onwaarschijnlijk, geen loss to follow up | Onwaarschijnlijk |
De Pippo, 1994 | Blokrandomisatie, door afdeling statistiek. | Onduidelijk | Waarschijnlijk, inherent aan type interventie | Waarschijnlijk, inherent aan type interventie | Waarschijnlijk | Onwaarschijnlijk | Onwaarschijnlijk, n=1 loss to follow up | Onwaarschijnlijk |
Tabel 1 Zoekvraag: Is mondzorg effectief in het voorkomen van LLWI?
Studie referentie | Studie kenmerken | Patientkenmerken | Interventie (I) | Controle (C)
| Follow-up | Uitkomstmaat en grootte effect | Opmerkingen |
Adachi 2002 | Type of study: Setting: Country: Japan Source of funding: ? | Inclusion criteria: Exclusion criteria: N total at baseline: Important prognostic factors2: Sex: 26% M Groups comparable at baseline? | Describe intervention (treatment/procedure/test):
| Describe control (treatment/procedure/test):
| Length of follow-up: Loss-to-follow-up: Incomplete outcome data:
| Outcome measures and effect size (include 95%CI and p-value if available): Koortsdagen Pneumonie als doodsoorzaak |
|
Yoneyama 2002 | Type of study: Setting: verpleeghuis Country: Japan Source of funding: ? | Inclusion criteria: Exclusion criteria: - N total: Important prognostic factors2: Sex: Groups comparable at baseline? | Describe intervention (treatment/procedure/test):
| Describe control (treatment/procedure/test):
| Length of follow-up: Loss-to-follow-up: Incomplete outcome data:
| Outcome measures and effect size (include 95%CI and p-value if available): Pneumonie Doodsoorzaak pneumonie |
|
Jutahni-Mehta (2015) | Type of study: Setting: verpleeghuis Country: VS Source of funding: National Institute of Health, National Institute on Aging | Inclusion criteria: Exclusion criteria: N total at baseline: Important prognostic factors2: Sex: Groups comparable at baseline? | Describe intervention (treatment/procedure/test): -training personeel interventie -mondzorg 2x dgs: 0 manueel tanden poetsen 0 mondspoelen met 0.12% chloorhexidine 0 op maat zelf doen of met hulp
Co-interventie: rechtop zittende houding tijdens eten
| Describe control (treatment/procedure/test):
| Length of follow-up: Loss-to-follow-up: Control: Incomplete outcome data: Control: geen | Outcome measures and effect size (include 95%CI and p-value if available): Eerste episode pneumonie (2 symptomen+longfoto) Eerste episode LLWI (3 symptomen; geen bevestiging pneumonie)
| Definitie pneumonie: nieuwe of vergerde hoest, sputum productie, kortademigheid, of resultaten lichamelijk onderzoek thorax. Definitie LLWI: Geïnventariseerde standaard zorg controle vph: |
Kaneoka (2015) | Type of study: Setting: 3 studies verpleeghuis Country: VS Source of funding: National Insitute of Health, National Institute on Aging | Inclusie criteria: Exclusie criteria: N total: Important prognostic factors2: Sex: Groups comparable at baseline? | Describe intervention (treatment/procedure/test):
| Describe control (treatment/procedure/test):
| Length of follow-up: Loss-to-follow-up: Incomplete outcome data: Control: geen
| Outcome measures and effect size (include 95%CI and p-value if available): Effectiviteit mechanische mondzorg op pneumonie als doodsoorzaak (2 studies)
| Diagnose pneumonie: elke objectieve criterium zoals koorts, leucopenie of leucocytose, longfoto Kaneoka rekende de uitkomst koortsdagen van Adachi (2002) om naar incidentie pneumonie
|
Tabel 2 Zijn interventies ter voorkoming van aspiratie (bij dysfagie) effectief in het voorkomen van LLWI?
Studie referentie | Studie kenmerken | Patient kenmerken | Interventie (I) | Control (C)
| Follow-up | Uitkomstmaat en grootte effect | Opmerkingen |
Voedingsinterventies | |||||||
Robbins (2008) | Type of study: Setting: ziekenhuis en intensieve verpleeghuiszorg Country: VS Source of funding: National Instutue of Health, National Institute on Deafness and other Communication Disorders, Novartis E-Z-EM | Inclusion criteria: Exclusion criteria: N total at baseline: Important prognostic factors2: Sex: Groups comparable at baseline? | Describe intervention (treatment/procedure/test):
| Describe control (treatment/procedure/test):
| Length of follow-up: Loss-to-follow-up: Intervention: Control: Incomplete outcome data: Control: geen
| Outcome measures and effect size (include 95%CI and p-value if available): Pneumonie (longfoto óf ≥3/4 criteria) of waarschijnlijke pneumonie (≥2/4 criteria) Nectar-dik (I) versus honing-dik (C)
|
|
Combi-interventie: dieet + training sliktechnieken | |||||||
DePippo (1994) | Type of study: Setting: CVA revalidatie Country: VS Source of funding: | Inclusion criteria: Exclusion criteria: N total at baseline: Important prognostic factors2: Sex: Groups comparable at baseline? | Describe intervention (treatment/procedure/test):
| Describe control (treatment/procedure/test):
| Length of follow-up: Loss-to-follow-up: Incomplete outcome data: Control:
| Outcome measures and effect size (include 95%CI and p-value if available): Pneumonie (longfoto óf ≥3/5 criteria) Eindpunt 1 jaar
|
|
Wijze van toedienen sondevoeding | |||||||
Ciocon (1988) | Type of study: prospectieve en retrospectieve cohort Setting: verpleeghuis Country: VS Source of funding: niet gerapporteerd | Inclusion criteria: Exclusion criteria: N total at baseline: Important prognostic factors2: Sex: Groups comparable at baseline? | Describe intervention (treatment/procedure/test):
| Describe control (treatment/procedure/test):
| Length of follow-up: Loss-to-follow-up: Incomplete outcome data:
| Outcome measures and effect size (include 95%CI and p-value if available): Aspiratie pneumonie (longfoto + 2/5 symptomen) Events-laat | Niet duidelijk hoe aspiratiepneumonie is gedefinieerd. |
Kumagai (2012) | Type of study: Setting: divers Country: Japan Source of funding: niet gerapporteerd | Inclusion criteria: Exclusion criteria: N total at baseline: Important prognostic factors2: Sex: Groups comparable at baseline? | Describe intervention (treatment/procedure/test):
| Describe control (treatment/procedure/test): | Length of follow-up: Loss-to-follow-up: Incomplete outcome data: Control:
| Outcome measures and effect size (include 95%CI and p-value if available): Aspiratiepneumonie
| Niet duidelijk hoe aspiratiepneumonie is gedefinieerd. |
Lee (2010) | Type of study: Setting: revalidatie en ziekenhuis Country: Hong Kong Source of funding: niet gerapporteerd | Inclusion criteria: Exclusion criteria: N total at baseline: Important prognostic factors2: Sex: Groups comparable at baseline? | Describe intervention (treatment/procedure/test):
| Describe control (treatment/procedure/test):
| Length of follow-up: Loss-to-follow-up: Control: Incomplete outcome data: Control: geen | Outcome measures and effect size (include 95%CI and p-value if available): 1e pneumonie (symptomen+longfoto)
| Alle patienten die al sondevoeding hadden, hadden bolusvoeding voorafgaand aan randomisatie. |
ACE-remmers | |||||||
Lee, 2015 | Type of study: Setting: Country: Hong Kong Source of funding: | Inclusion criteria: Exclusion criteria: N total at baseline: Important prognostic factors2: Sex: Groups comparable at baseline? | Describe intervention (treatment/procedure/test): Lisinopril 2.5mg 1x daags gedurende 26 weken
| Describe control (treatment/procedure/test):
| Length of follow-up: Loss-to-follow-up: C: N=5/46 (11%) Incomplete outcome data:
| Outcome measures and effect size (include 95%CI and p-value if available): Incidentie pneumonie I: 58% Ongecorrigeerde OR 1.51 (0.59—3.86) p=0.39 Mortaliteit Mortaliteit met pneumonie als doodsoorzaak Ongecorrigeerde OR 2.06 (0.76-5.60) p=0.155 | De hogere mortaliteit (alle oorzaken) in de interventiegroep wordt verklaard door meer kwetsbare ouderen die meer ontvankelijk zijn voor een infectieuze pneumonie. |