Medisch leiderschap: hype of noodzaak?

Drs. Eveline Y. van Opstal, Drs. Corinne M. de Ruiter, Dr. Martin Smalbrugge

In dit artikel wordt een omschrijving gegeven van de manier waarop specialisten ouderengeneeskunde medisch leiderschap in hun dagelijkse werkzaamheden vormgeven. Wat wordt, door de eigen beroepsgroep, verwacht aan leiderschapsvaardigheden van iedere specialist ouderengeneeskunde? Als laatste wordt de blik op de toekomst gericht: wat willen specialisten ouderengeneeskunde in de toekomst verder ontwikkelen aan vaardigheden op dit gebied?

Verschillende bronnen zijn gebruikt om het medisch leiderschap van de specialist ouderengeneeskunde in beeld te brengen en antwoord te geven op de onderzoeksvragen.

Documenten en artikelen

Allereerst is een globale literatuursearch verricht op Pubmed naar overzichtsartikelen over medisch leiderschap. Zoektermen waren (medisch) leiderschap, (medical) leadership, clinical leadership, frontline leadership en medical management. Daarnaast is specifiek gezocht in de volgende tijdschriften: Medisch Contact, Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde en tijdschriften op het gebied van opleiden: Medical Teacher, International Journal of Education in Health Sciences, Academic Medicine en het Nederlandse Tijdschrift voor Medisch Onderwijs. Vervolgens is gekeken hoe medisch leiderschap terugkomt in bestaande documenten die de huidige professionele standaard van de specialist ouderengeneeskunde vormen^12-20 en een aantal visiedocumenten (zie tabel 1) die zich richten op toekomstige ontwikkelingen.^21-23

Kwaliteitsvisitaties

Om te kijken op welke wijze medisch leiderschap in de huidige praktijk wordt vormgegeven en wat daarbij de knelpunten zijn, is het overzicht van geanonimiseerde aanbevelingen van vier jaar kwaliteitsvisitaties bij specialisten ouderengeneeskunde verricht door Verenso (oktober 2011 tot 15 februari 2015)  doorgenomen.

Interviews en groepsdiscussies

Om een beeld te krijgen van de opvattingen van specialisten ouderengeneeskunde over medisch leiderschap, zijn allereerst dertien verschillende sleutelfiguren geïnterviewd via semigestructureerde interviews. Dit waren: de hoofden van de drie opleidingsinstituten; de voorzitter van Verenso; het unithoofd Onderwijs eerstelijnsgeneeskunde van het UMC st Radboud; coördinatoren van verschillende kaderopleidingen; enkele specialisten ouderengeneeskunde die ook medisch manager zijn of medisch directeur zijn geweest en een voormalig specialist ouderengeneeskunde die nu ondernemer is. Vervolgens hebben twee groepsdiscussies over dit onderwerp plaatsgevonden met in totaal 50 specialisten ouderengeneeskunde en aios tijdens Verenso regio-avonden in Utrecht en in het Gooi, op respectievelijk 9 en 24 juni 2015.

Ook nam de eerste auteur deel aan de masterclass Medisch Leiderschap van het Platform Medisch Leiderschap op 22 april 2015 en het congres Medisch Leiderschap van de KNMG (project Modernisering Medische Vervolgopleidingen) op 2 juli 2015 om een beeld te krijgen van vakoverstijgende opvattingen over medisch leiderschap van andere Nederlandse artsen en aios.

Resultaten

Een model voor medisch leiderschap in het specialisme ouderengeneeskunde.

Op basis van de gevonden literatuur over medisch leiderschap, kan - als grootste gemene deler - medisch leiderschap worden omschreven als gedrag vanuit de positie als arts, waarbij een visie wordt uitgedragen en anderen worden gemotiveerd en geïnspireerd om die koers te volgen, met als doel om kwalitatief goede medische zorg te leveren.^1,5,24,25 Artsen kunnen hun medisch leiderschap vormgeven op verschillende organisatieniveaus zonder een leidinggevende functie te bekleden.²⁶

Deze globale omschrijving geeft nog geen antwoord op de vraag hoe specialisten ouderengeneeskunde medisch leiderschap vormgeven binnen hun dagelijkse werkzaamheden en wat hierin van hen verwacht wordt. Daarom is, op basis van de eerder genoemde bronnen, een model gemaakt om medisch leiderschap te beschrijven, specifiek voor de specialist ouderengeneeskunde (figuur 2). Persoonlijke effectiviteit is in dit model de basis van medisch leiderschap. Daarnaast worden in het model een vijftal specifieke domeinen benoemd (regievoering, beleidsparticipatie, ondernemerschap, managen en besturen) waarin leiderschap zich manifesteert.

Uit de interviews en groepsdiscussies komt naar voren dat ‘ideaal’ medisch leiderschap van de specialist ouderengeneeskunde inhoudt dat iedere arts over persoonlijke effectiviteit beschikt en leiderschap toont op de domeinen regievoering en beleidsparticipatie. Iedere specialist ouderengeneeskunde toont daarnaast leiderschap op het domein ondernemerschap op basisniveau. Dat houdt in dat iedere specialist ouderengeneeskunde zichzelf en het vak profileert en initiatieven ontwikkelt om bestaande medische zorg te verbeteren. Dat vergt basiskennis over ondernemerschap. De beroepsgroep vindt dat niet iedere individuele specialist ouderengeneeskunde ondernemerschap hoeft te tonen in het realiseren van nieuwe producten voor nieuwe doelgroepen (gevorderd ondernemerschap). Wel is het essentieel dat binnen elke vakgroep dit niveau van ondernemerschap aanwezig is. Een kaderarts toont ondernemerschap op beide niveaus voor het betreffende subspecialisme.

Slechts een kleine groep specialisten ouderengeneeskunde houdt zich bezig met managen en besturen. Omdat we ons in dit artikel richten op medisch leiderschap binnen de dagelijkse werkzaamheden van de specialist ouderengeneeskunde, laten we het medisch leiderschap in de domeinen managen en besturen in dit artikel verder buiten beschouwing.

Goed medisch leiderschap in de verschillende domeinen vraagt om specifieke competenties van de specialist ouderengeneeskunde. Deze competenties, kennis en vaardigheden zijn voor zowel persoonlijke effectiviteit als de domeinen regievoering, beleidsparticipatie en ondernemerschap beschreven in tabel 2.

Medisch leiderschap van de specialist ouderengeneeskunde anno 2015

Uit de interviews, groepsdiscussies en kwaliteitsvisitaties komt naar voren dat de specialist ouderengeneeskunde redelijk presteert op persoonlijke effectiviteit en op medisch leiderschap in regievoering. Met betrekking tot persoonlijke effectiviteit zijn proactiviteit, assertiviteit, het constructief geven en ontvangen van feedback en het afbakenen van verantwoordelijkheid genoemd als belangrijkste ontwikkelpunten. Bij de taak regievoering zijn de belangrijkste aandachtspunten de eenduidige regievoering door de artsen binnen de multidisciplinaire samenwerking en het optimaal benutten van de expertise van andere disciplines.

Daarentegen komt in dit onderzoek ook naar voren dat niet iedere specialist ouderengeneeskunde het gewenste medisch leiderschap toont binnen de domeinen beleidsparticipatie en ondernemerschap. Op het gebied van beleidsparticipatie hebben weinig vakgroepen een gezamenlijke visie op hun aanbod van medische zorg en de organisatie. Dit leidt tot grote variatie in de wijze waarop artsen beleidsparticipatie invullen, waardoor zij vaak een onduidelijke positie innemen binnen de organisatie. Beleidsparticipatie is daarnaast vaker reactief dan proactief. Wat betreft ondernemerschap valt op dat specialisten ouderengeneeskunde hun specifieke expertise onvoldoende profileren en positioneren binnen en buiten een organisatie. Daarnaast hebben ze weinig kennis van ondernemerschap en vaak moeite met het realiseren van nieuwe producten voor nieuwe doelgroepen.

Blik op de toekomst: medisch leiderschap en de specialist ouderengeneeskunde

De geïnterviewde specialisten ouderengeneeskunde zien veel kansen om in de toekomst medisch leiderschap meer vorm te geven. De arbeidsmarkt voor specialisten ouderengeneeskunde is goed en er is meer aandacht voor het belang van goede medische zorg aan ouderen met complexe zorgproblemen. Uit de kwaliteitsvisitaties blijkt bovendien dat de specifieke medische inhoudelijke expertise van specialisten ouderengeneeskunde zeer gewaardeerd wordt door externe partijen en dat er toenemend vraag naar is. Ook is medisch leiderschap een hot item in de publieke discussie. De nieuwe generatie specialisten ouderengeneeskunde voelt zich uitgedaagd om zich daar verder in te bekwamen. Tijdens de interviews en groepsdiscussies wordt door de specialisten ouderengeneeskunde aangegeven dat ze het belangrijk vinden dat in de nabije toekomst medisch leiderschap binnen de domeinen beleidsparticipatie en ondernemerschap meer ontwikkeld wordt, zowel in de opleiding als bij praktiserende specialisten ouderengeneeskunde. Dit vraagt ook om aandacht voor de basis, namelijk persoonlijke effectiviteit.

Uit de interviews en groepsdiscussies komt naar voren dat specialisten ouderengeneeskunde soms belemmeringen ervaren bij het tonen van medisch leiderschap. Genoemd wordt het ontbreken van tijd en ruimte, te weinig organisatiesensitiviteit, het gebrek aan ondernemersvaardigheden en beperkte zeggenschap en (onduidelijke) positie die artsen vanuit de instelling krijgen. Er wordt gesteld dat individuele specialisten ouderengeneeskunde een duidelijkere positie en zeggenschap kunnen verwerven door hun leiderschapsvaardigheden verder te ontwikkelen, zowel als individu als vakgroep. Daarbij wordt opgemerkt dat binnen een vakgroep ook portefeuilles verdeeld kunnen worden zodat een afvaardiging van de vakgroep actief kan zijn op het terrein van beleidsparticipatie of ondernemerschap.

Discussie

Deze studie beschrijft de manier waarop specialisten ouderengeneeskunde medisch leiderschap in hun dagelijkse werkzaamheden vormgeven. Dit is geordend in een model (figuur 2) waarin, met persoonlijk effectiviteit als basis, het medisch leiderschap van specialisten ouderengeneeskunde beschreven is voor de domeinen regievoering, beleidsparticipatie en ondernemerschap. De wijze waarop specialisten ouderengeneeskunde momenteel medisch leiderschap invullen verschilt duidelijk met wat gewenst én noodzakelijk is. Dat kan de kwaliteit van de medische zorg door de specialist ouderengeneeskunde negatief beïnvloeden. Onderzoek in ziekenhuizen wijst namelijk uit dat goed medisch leiderschap de kwaliteit van de medische zorg bevordert.^27-31 Dit vraagt om investering in de verbetering van de medisch leiderschapskwaliteiten van de specialist ouderengeneeskunde.

Uit ons onderzoek komt naar voren dat specialisten ouderengeneeskunde zich steeds meer realiseren dat ze hun vak niet optimaal kunnen uitoefenen zonder goede medisch leiderschapsvaardigheden. Voor de specialisten ouderengeneeskunde zijn de belangrijkste ontwikkelpunten het constructief geven en ontvangen van feedback, de afbakening van verantwoordelijkheid en het realiseren van een stevige positie en zeggenschap in een organisatie. Eveneens worden profilering en positionering van het vak en het ondernemen, zowel binnen als buiten een zorginstelling, aangegeven als belangrijke aandachtspunten.

Voor het realiseren van goed medisch leiderschap door elke specialist ouderengeneeskunde is een eerste en onmisbare stap: de selectie van kandidaten voor de opleiding. Beschikt men over de competenties genoemd onder persoonlijke effectiviteit (zie tabel 2)? Daarnaast is het belangrijk dat er zowel in de opleiding tot specialist ouderengeneeskunde als bij de nascholing aandacht is voor de ontwikkeling van medisch leiderschapsvaardigheden in de domeinen regievoering, beleidsparticipatie en ondernemerschap. Dat betekent scholing in praktijkmanagement, in organisatie en financiering van de (ouderen)zorg en in basale ondernemersvaardigheden, zoals financieel management en onderhandelen. Uit het Visiedocument van Samenwerkende opleidingen tot specialist ouderengeneeskunde Nederland (SOON) en het nieuwe opleidingsplan blijkt dat de opleidingsinstituten inspelen op de ontwikkelingen in het veld. Onder andere door nadrukkelijker aandacht te besteden aan persoonlijke effectiviteit. Ook komen er (keuze)modules over management en beleid en over ondernemerschap.^22,23  

Het is essentieel dat niet alleen de nieuwe generatie specialisten ouderengeneeskunde, maar ook de reeds praktiserende specialisten ouderengeneeskunde zich verder bekwamen in medisch leiderschap. Anders ontstaat een kloof tussen competenties en werkwijzen van de ‘oude’ en ‘nieuwe’ generatie en is het moeilijk om als beroepsgroep in te springen op de vele veranderingen in de ouderenzorg. Bovendien is het belangrijk om te zorgen dat in elke vakgroep niet alleen verschillende subspecialisaties vertegenwoordigd zijn, maar ook gevorderd ondernemerschap. Voor de reeds geregistreerde specialist ouderengeneeskunde kan daarom, naast nascholingen over eerder genoemde onderwerpen, gedacht worden aan bijvoorbeeld een kaderopleiding die zich richt op verbetering van competenties en vaardigheden passend bij de domeinen ondernemerschap en managen.

Het in dit artikel gepresenteerde model en de bijbehorende tabel met competenties en vaardigheden geven handvatten om scholing te ontwikkelen en biedt de mogelijkheid aan specialisten ouderengeneeskunde om zichzelf te toetsen en verder te bekwamen op het gebied van medisch leiderschap. Bij de opleiding tot specialist ouderengeneeskunde en de andere medische vervolgopleidingen ligt de uitdaging om te kijken hoe de competenties, die nodig zijn voor goed medisch leiderschap, binnen de CanMEDS een plek krijgen.

Conclusie

Medisch leiderschap is een essentieel onderdeel van het vak van de specialist ouderengeneeskunde, zowel voor het waarborgen van de kwaliteit van de medische zorg aan de individuele ouderen, als voor het borgen en verbeteren van de ouderenzorg in bredere zin. De specialist ouderengeneeskunde kan zijn vak dus niet optimaal uitoefenen zonder medisch leiderschap. De basisvaardigheden van medisch leiderschap van de specialist ouderengeneeskunde zijn in deze bijdrage beschreven voor de dagelijkse werkzaamheden. De wijze waarop specialisten ouderengeneeskunde momenteel medisch leiderschap tonen verschilt op een aantal punten van de gewenste situatie. Verdere ontwikkeling van medisch leiderschap van de specialist ouderengeneeskunde is daarom nodig en er zijn veel kansen om dit te realiseren.

Aanbeveling

In dit artikel hebben we ons gericht op de opvattingen van specialisten ouderengeneeskunde op medisch leiderschap in hun eigen beroepsgroep. Een interessante vervolgvraag zou kunnen zijn hoe andere partijen binnen de ouderenzorg hierover denken.