App Icoon

Klaar, naar Verenso tijdschrift

Impact van post-traumatische stressstoornis bij mensen met dementie

Uitdagingen voor de zorg


Demi Havermans, Sjacko Sobczak, Mariëlle van der Velden-Daamen

 

Casus

Een 77-jarige man, getrouwd en met drie kinderen, sinds enkele jaren wonend in een verpleeghuis. Enkele jaren geleden is vastgesteld dat hij dementie heeft, waardoor thuis blijven wonen niet meer haalbaar was. Het wonen in het verpleeghuis bevalt meneer en zijn naasten goed. Echter, het begin van de cognitieve symptomen lijkt gepaard te gaan met flashbacks en nachtmerries van eerdere, heftige levensgebeurtenissen, met name geluxeerd door harde geluiden. Tijdens deze belevingen schreeuwt meneer hevig. Bij benadering is hij al meermaals plots agressief geworden naar verzorging.

In eerste instantie wordt er uit gegaan van probleemgedrag als gevolg van de dementie. Bij nader onderzoek van de voorgeschiedenis blijkt echter dat meneer in het verleden verschillende traumatische levensgebeurtenissen heeft meegemaakt, zoals de oorlog, het instorten van een kolenmijn tijdens werkzaamheden waarbij twee vrienden zijn overleden, en het overlijden van zijn ouders op jonge leeftijd. 

Post-traumatische stressstoornis bij ouderen

Uit de casus blijkt dat er sprake is van een post-traumatische stress stoornis (PTSS). Het herkennen van deze klachten is van belang om het probleemgedrag van meneer te benaderen.

Hoewel PTSS een veel voorkomende diagnose is in de algemene bevolking (ca.7-8 %),1-3 wordt deze niet vaak gediagnosticeerd bij ouderen  (ca. 1-3%)4-8 of bij mensen met dementie. Het ontbreken van een diagnose komt doordat PTSS zich bij deze groep vaak anders presenteert waarbij bijvoorbeeld vermijdingsgedrag nauwelijks wordt gezien.9 Daarnaast is het herkennen ook moeilijk doordat er vaak andere symptomen gepaard gaan met PTSS, zoals schreeuwen en agressie.6,10,11

Het beloop van PTSS kent drie verschillende patronen:

  1. Het chronisch beloop kenmerkt zich door een continue aanwezigheid van PTSS-symptomen.12
  2. Bij ouderen zien we vaak een recidiverend beloop, waarbij verlieservaringen een trigger kunnen zijn voor het opleven van symptomen.
  3. Bij een ‘delayed-onset’ PTSS ontwikkelen de klachten zich pas na tientallen jaren, vaak in de laatste levensfase en regelmatig in combinatie met verlies en cognitieve achteruitgang.13,14  Juist een ‘delayed-onset’ PTSS loopt het risico gemist te worden bij mensen met dementie, die hun levensverhaal niet meer adequaat kunnen vertellen.

PTSS als risicofactor voor dementie

Zowel normale veroudering als PTSS is geassocieerd met verminderde cognitieve vermogens.15 Daarnaast blijkt PTSS uit verschillende onderzoeken een onafhankelijke risicofactor voor cognitieve achteruitgang en dementie te zijn.16-20 Personen met PTSS hebben twee keer zoveel kans om dementie te ontwikkelen in vergelijking met mensen zonder PTSS.21,22 

De onderliggende mechanismen zijn nog onduidelijk. Enerzijds delen beide aandoeningen dezelfde comorbiditeiten zoals depressie, misbruik van alcohol, hypertensie en cardiovasculaire ziekten.23-25 Maar er zijn ook neurobiologische relaties: met name de hippocampus is een kwetsbare hersenstructuur voor zowel traumatische stress als neurodegeneratie;26 kleinere hippocampi zijn beschreven bij patiënten met PTSS en atrofie in de hippocampus is kenmerkend voor dementie.27,28

Met een vergrijzende bevolking en de expansie van mensen met de diagnose dementie, kunnen ook steeds meer mensen met een comorbide PTSS worden verwacht.5,29 De huidige coronacrisis, oorlog en migratie, natuurrampen en seksueel geweld zijn allen voorbeelden van actueel voorkomende traumatische gebeurtenissen. Daarom is verdere klinische kennis gegenereerd door onderzoek naar PTSS bij mensen met dementie noodzakelijk.

Problemen tijdens de herkenning van PTSS bij dementie

Recent literatuuronderzoek toonde aan dat het voorkomen van PTSS bij mensen met dementie tussen de 5% en 8% ligt.30 Een belangrijk obstakel bij het screenen, diagnosticeren en  meten van de ernst van PTSS, is het ontbreken van een gevalideerd meetinstrument voor mensen met dementie.31 Tegelijkertijd vertrouwt bijna elk bestaand instrument voor PTSS op het vermogen om symptomen zelf te rapporteren zoals bijvoorbeeld de Impact of Events Scale-Revised (IES-R), Post Traumatic Stress Screen for the Cognitively Impaired (PTSS-CI), PTSD Checklist-Civilian Version (PCL-C), Clinician-Administrated PTSD Scale for DSM-IV (CAPS(IV-TR)) en de Mini International Neuropsychiatric Interview (MINI).32 Ouderen met cognitieve problemen begrijpen deze complexe vragen van de zelfrapportagemetingen vaak niet vanwege de cognitieve achteruitgang. Een geschikt meetinstrument is nodig om de diagnose bij deze specifieke doelgroep te stellen en een traumagerichte gepersonaliseerde behandeling op maat te evalueren. 6,33 Want anno nu wordt de diagnose PTSS bij mensen met dementie vaak gemist.

Waardige zorg voor PTSS bij dementie

Een handreiking voor de zorg voor mensen met dementie en probleemgedrag in Nederland is de Verenso richtlijn ‘probleemgedrag bij dementie’.34 Wij zijn van mening dat het herkennen van een PTSS als onderdeel van een gerichte aanpak van probleemgedrag essentieel is voor waardige zorg bij deze doelgroep.  Om deze reden hebben wij afgelopen jaar, met behulp van een internationaal Delphi team, het TRauma And Dementia (TRADE)-interview ontwikkeld voor mensen met dementie. Het TRADE-interview is een diagnostisch instrument waarmee de diagnose PTSS en de ernst hiervan bij deze doelgroep gesteld kan worden. Het instrument bestaat uit een anamnese, hetero-anamnese en een observatieschaal. Het TRADE-interview kan momenteel al gebruikt worden in de klinische praktijk. Het is gebleken dat deze eenvoudig af te nemen is door een behandelaar/onderzoeker. In de komende periode gaan we aan de slag met als doel het TRADE-interview verder te ontwikkelen en de de diagnostische accuratesse te optimaliseren. Er komt een digitale versie van het TRADE-interview beschikbaar (verdere informatie is op te vragen bij de onderzoeker en is te vinden op www.ufl-swol.nl).

Wanneer PTSS herkend wordt, kan de juiste traumagerichte behandeling worden gestart, bijvoorbeeld Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR). Amano10 et al. beschreef in een aantal case-reports effectieve “on-the-spot-EMDR” interventies.  In het TRADE-onderzoek zetten we ons in voor betere zorg voor mensen met dementie en PTSS. In een eerste opzet zullen we het TRADE-interview verder ontwikkelen in de klinische praktijk. Vervolgens onderzoeken we de effecten van EMDR bij mensen met dementie en een comorbide PTSS. Uitgangspunt hierbij is dat de levenskwaliteit van de getroffenen verbetert en de zorglast voor omstanders daalt.  

Auteurs

  • MSc. Demi Havermans, psycholoog, onderzoeker, School for Mental Health and Neuroscience (MHENS), Universiteit Maastricht
  • Dr. Sjacko Sobczak, ouderen psychiater, senior onderzoeker. Mondriaan, Psychiatry & Neuropsychology, School for Mental Health and Neuroscience (MHENS), Universiteit Maastricht
  • Dr. Mariëlle van der Velden- Daamen, specialist ouderengeneeskunde, senior onderzoeker, HAG/ HSR Universiteit Maastricht, Cicero-zorggroep, Brunssum

Literatuur

  1. Kessler RC, Berglund, P., Demler, O., Jin, R., Merikangas, K.R., & Walters, E.E. . Lifetime prevalence and age-of-onset distributions of DSM-IV disorders in the national comorbidity survey replication. . Archives of General Psychiatry. 2005;62:593-602.
  2. Kessler RC, Aguilar-Gaxiola S, Alonso J, et al. Trauma and PTSD in the WHO World Mental Health Surveys. Eur J Psychotraumatol. 2017;8(sup5):1353383.
  3. de Vries GJ, Olff M. The lifetime prevalence of traumatic events and posttraumatic stress disorder in the Netherlands. J Trauma Stress. 2009;22(4):259-267.
  4. Averill PM, Beck JG. Posttraumatic stress disorder in older adults: a conceptual review. Journal of Anxiety disorders. 2000;14(2):133-156.
  5. Lapp LK, Agbokou C, Ferreri F. PTSD in the elderly: the interaction between trauma and aging. International Psychogeriatrics. 2011;23(6):858.
  6. Martinez-Clavera C, James, S., Bowditch, E., Kuruvilla, T. Delayed-onset post-traumatic stress disorder symptoms in dementia. Progress in Neurology and Psychiatry. 2017;21(3):26-31.
  7. Van Zelst WH, De Beurs E, Beekman AT, Deeg DJ, Van Dyck R. Prevalence and risk factors of posttraumatic stress disorder in older adults. Psychotherapy and psychosomatics. 2003;72(6):333-342.
  8. Spitzer C, Barnow S, Völzke H, John U, Freyberger HJ, Grabe HJ. Trauma and posttraumatic stress disorder in the elderly: findings from a German community study. The Journal of clinical psychiatry. 2008.
  9. Benjet C, Bromet E, Karam E, et al. The epidemiology of traumatic event exposure worldwide: results from the World Mental Health Survey Consortium. Psychological medicine. 2016;46(2):327-343.
  10. Amano T, Toichi, M. . Effectiveness of the On-the Spot-EMDR Method for the Treatment of Behavioral Symptoms in Patients With Severe Dementia. Journal of EMDR Practice and Research. 2014;8:50-65.
  11. Bruneau MA, Desmarais P, Pokrzywko K. Post-traumatic stress disorder mistaken for behavioural and psychological symptoms of dementia: case series and recommendations of care. Psychogeriatrics. 2020;20(5):754-759.
  12. Burri A, Maercker A, Krammer S, Simmen-Janevska K. Childhood trauma and PTSD symptoms increase the risk of cognitive impairment in a sample of former indentured child laborers in old age. PLoS One. 2013;8(2):e57826.
  13. Verma S, Orengo CA, Maxwell R, et al. Contribution of PTSD/POW history to behavioral disturbances in dementia. Int J Geriatr Psychiatry. 2001;16(4):356-360.
  14. Dallam DL, Mellman TA, Bhatnagar A, Nguyen S, Kurukumbi M. Trauma reenactments in aging Veterans with dementia. J Am Geriatr Soc. 2011;59(4):766-768.
  15. Moore SA. Cognitive abnormalities in posttraumatic stress disorder. Curr Opin Psychiatry. 2009;22(1):19-24.
  16. Bonnani L, Franciotti, R., Martinotti, G., Vellante, F., Flacco, M.E., Di Giannantonio, M., Thomas., A., Onofrj, M. Post traumatic stress disorder heralding the onset of semantic frontotemporal dementia. Journal of Alzheimer’s Disease. 2018;63:203-215.
  17. Mawanda F, Wallace RB, McCoy K, Abrams TE. PTSD, psychotropic medication use, and the risk of dementia among US veterans: a retrospective cohort study. Journal of the American Geriatrics Society. 2017;65(5):1043-1050.
  18. Meziab O, Kirby KA, Williams B, Yaffe K, Byers AL, Barnes DE. Prisoner of war status, posttraumatic stress disorder, and dementia in older veterans. Alzheimer's & Dementia. 2014;10:S236-S241.
  19. Flatt JD, Gilsanz P, Quesenberry Jr CP, Albers KB, Whitmer RA. Post-traumatic stress disorder and risk of dementia among members of a health care delivery system. Alzheimer's & Dementia. 2018;14(1):28-34.
  20. Wang T-Y, Wei H-T, Liou Y-J, et al. Risk for developing dementia among patients with posttraumatic stress disorder: a nationwide longitudinal study. Journal of affective disorders. 2016;205:306-310.
  21. Yaffe K, Vittinghoff E, Lindquist K, et al. Posttraumatic stress disorder and risk of dementia among US veterans. Arch Gen Psychiatry. 2010;67(6):608-613.
  22. Qureshi SU, Kimbrell T, Pyne JM, et al. Greater prevalence and incidence of dementia in older veterans with posttraumatic stress disorder. J Am Geriatr Soc. 2010;58(9):1627-1633.
  23. Clemens V, Huber-Lang M, Plener PL, Brahler E, Brown RC, Fegert JM. Association of child maltreatment subtypes and long-term physical health in a German representative sample. Eur J Psychotraumatol. 2018;9(1):1510278.
  24. Pietrzak RH, Goldstein RB, Southwick SM, Grant BF. Psychiatric comorbidity of full and partial posttraumatic stress disorder among older adults in the United States: results from wave 2 of the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. Am J Geriatr Psychiatry. 2012;20(5):380-390.
  25. Chopra MP, Zhang H, Pless Kaiser A, et al. PTSD is a chronic, fluctuating disorder affecting the mental quality of life in older adults. Am J Geriatr Psychiatry. 2014;22(1):86-97.
  26. West MJ. Regionally specific loss of neurons in the aging human hippocampus. Neurobiol Aging. 1993;14(4):287-293.
  27. Jack Jr C.R. P, R.C., Xu, Y., O'Brien, P.C., Smith,G.E., Ivnik, R.J., Tangalos, E.G., Kokmen, E. Rate of medial temporal lobe atrophy in typical aging and Alzheimer's disease. Neurology. 1998;51:993-999.
  28. Josephs  KA, Dickson, D.W.  Tosakulwong, N., Weigand., S.D. Murray, M.E., Petrucelli, L., Liesinger, A.M., Senjem, M.L., Spychalla, A.J. Knopman, D.S., Parisi, J.E., Petersen, R.C.  7 , ack Jr, C.R. , Whitwell , J.L. Rates of hippocampal atrophy and presence of post-mortem TDP-43 in patients with Alzheimer's disease: a longitudinal retrospective study. Lancet Neurol. 2017;16:917-924.
  29. Busuttil W. Presentations and management of post traumatic stress disorder and the elderly: a need for investigation. Int J Geriatr Psychiatry. 2004;19:429-439.
  30. Sobczak. S.J. OM, Rutten. B., Verhey. F. & Deckers. K. Comorbidity rates of Posttraumatic Stress Disorder in dementia: a systematic literature review. European Journal of Psychotraumatology. Accepted.
  31. Carlson E, B., Lauderdale, S., Hawkins, J.,  MD, I. Sheikh, J. Posttraumatic Stress and Aggression Among Veterans in Long-term Care. Journal of Geriatric Psychiatry and Neurology. 2008;21(1):61-71.
  32. Cook JM, O'Donnell C. Assessment and psychological treatment of posttraumatic stress disorder in older adults. J Geriatr Psychiatry Neurol. 2005;18(2):61-71.
  33. Sorrell JM, Durham S. Meeting the mental health needs of the aging veteran population. J Psychosoc Nurs Ment Health Serv. 2011;49(1):22-25.
  34. Smalbrugge M, Boersma F, Kleijer B, Kok R, Sival R, Verburg D. Richtlijn Probleemgedrag (met herziene medicatieparagraaf). Utrecht: Verenso. 2008. 
PDF
Genereer PDF document