Bewegen met thuiswonende ouderen met geheugenproblemen  

Lianne Kolkman

In Nederland is in 2021 naar schatting bij 290.000 mensen de diagnose dementie gesteld.¹ De verwachting is dat door vergrijzing dit aantal in de toekomst alleen maar zal gaan stijgen naar meer dan 500.000 in 2040 en 620.000 in 2050.² Een groep die door veranderend beleid van de overheid langer thuis zal moeten blijven wonen.³ 

De afgelopen jaren is er veel onderzoek gedaan naar risicofactoren voor dementie. Een deel hiervan is helaas niet te beïnvloeden.⁴ Een van de beïnvloedbare leefstijlfactoren is de lichamelijke (in)activiteit. Dit is een onderdeel waarbij een geriatriefysiotherapeut zal kunnen ondersteunen.  

De invloed van bewegen op dementie 

Enkele belangrijke klinische symptomen van dementie zijn onder meer een afname van cognitieve vermogens en verminderd fysiek functioneren. Ook kunnen er stoornissen ontstaan in slaap, gedrag en stemming.⁵ Deze factoren kunnen in de loop der tijd een dermate ernstige vorm aannemen dat ze het zelfstandig functioneren (waaronder de ADL) gaan belemmeren en de zorgafhankelijkheid toe zal gaan nemen.⁶ Een oorzaak hiervan kan zijn het verlies van spierkracht/massa, verminderde conditie en verminderde balans. Het verlies van deze factoren zorgt ervoor dat het valrisico toeneemt.⁷ 

Er zijn veel individuele studies gedaan die kijken naar verschillende vormen van kracht-, conditie-, balans- en dubbeltaaktraining in relatie tot dementie. Deze studies beschrijven allemaal een vooruitgang in het fysieke functioneren bij de verschillende beweegvormen die aangeboden worden. Zo kan functionele oefentherapie ingezet worden om de ADL zelfstandigheid te verbeteren. Kracht-, balans-, en dubbeltaaktraining kunnen executieve functies en het uitvoeren van dubbeltaken verbeteren en kracht- en balansoefeningen kunnen bij ouderen met en zonder dementie het risico op vallen verkleinen. Training vermindert de belasting op de mantelzorger en kan de kwaliteit van leven verbeteren.⁷ Een heel specifiek programma gericht op thuiswonende ouderen met een duur van 16 weken waarin drie keer in de week getraind wordt laat een significant verschil zien in het verbeteren van kracht, mobiliteit en vermindering van het risico op vallen.⁸ Ook komt naar voren dat het vroegtijdig inzetten van interventies die gericht zijn op zelfredzaamheid ervoor zorgen dat de kwaliteit van leven op lange termijn verbetert.⁷

Zhang et. Al (2019) benoemt in zijn systematic review nog een heel belangrijk punt. Zowel fysieke als cognitieve factoren zijn van invloed op valrisico en ADL zelfstandigheid. Deze zouden in een interventie programma gezamenlijk moeten worden aangeboden. Dit programma moet dynamisch en functioneel zijn, zoals bijvoorbeeld wandelen en moet bestaan uit een gecombineerd beweegprogramma gericht op kracht, conditie, balans en dubbeltaken. Cognitieve interventies moeten gepaard gaan met fysieke interventies in plaats van deze afzonderlijk aan te bieden. Het combineren van fysieke training met cognitieve training in een functionele context kan oudere volwassenen met cognitieve stoornissen helpen bij het generaliseren van training naar het dagelijkse leven.⁹ Wel is het belangrijk voldoende lichamelijk actief te blijven om bovenstaande effecten te behouden, anders kunnen de eerder genoemde effecten weer afnemen. Doordat dementie gepaard kan gaan met initiatiefverlies , blijft het ‘actief blijven’ een belangrijk aandachtspunt in de training.¹⁰ 

Er zijn aanwijzingen dat het regelmatig deelnemen aan lichamelijke activiteiten het risico op dementie kan verminderen of het begin ervan kan vertragen.² Er zijn verschillende neurale en vasculaire routes die gestimuleerd worden door fysieke activiteit die chronische gezondheidsproblemen verminderen. Dit is terug te zien in een positief effect op hart- en vaatziekten, diabetes en hypertensie, allen factoren die cognitieve achteruitgang en dementie kunnen verhogen. Ook is er bewijs gevonden dat lichamelijke activiteit de hersenvitaliteit verbetert door de hersenstructuur en -functie te veranderen.² Ondanks vooruitgang op veel fysieke componenten zijn de meningen over het vertragen van dementie en daarbij de cognitie nog wel verdeeld.^11,12 Er zijn met name positieve effecten te vinden op het cognitieve vlak bij mensen in een beginstadium van dementie of met milde geheugenproblematiek.¹³  

Uit bovenstaande onderbouwing is het belang van bewegen gebleken voor een thuiswonende oudere met dementie. Ook wordt hierin het tijdig starten van interventies benoemd om inactiviteit tegen te gaan en zelfredzaamheid te behouden. De geriatriefysiotherapeut kan hier op verschillende vlakken in helpen ondersteunen: 

•  Screenen, diagnosticeren, evalueren: door middel van anamnese in combinatie met fysieke testen die onder andere kracht, conditie, balans en valrisico testen. Door aanbieden van oefentherapie kunnen deze punten verbeteren. 
• Behandeling aan huis en trainen in eigen omgeving, waardoor aangeleerde beweegstrategieën effectief toegepast kunnen worden. 
• Multidisciplinaire samenwerking die de zorg rondom patiënt optimaliseert.
• De geriatriefysiotherapeut adviseert en begeleidt ook gezinsleden en eventuele mantelzorgers. Zoals informeren over het ziektebeeld, de vooruitzichten, de behandeling, dagelijkse handelingen en hulpmiddelen.
• Meedenken en adviseren in het blijven bewegen (beweegprogramma).  

Het beweegprogramma DOET 

Sinds 2015 tot heden draait in Deventer het programma DOET (Deventer Oefenprogramma Thuiswonenden) Dit is een leefstijlinterventie voor thuiswonende ouderen met geheugenproblemen of dementie. Dit programma is door Zorggroep Solis ontwikkeld in samenwerking met partners, zoals de Stichting IJssellandschap en Sportvereniging (SV) Helios. Het programma DOET duurt een halfjaar en bestaat uit driemaal per week bewegen onder begeleiding van een geriatriefysiotherapeut. Deze beweegmomenten bestaan uit een boswandeling (fysiotherapeut, verhalenverteller), bewegen op een sportlocatie (SV Helios, fysiotherapeut) en uit huiswerkoefeningen (mantelzorger, vrijwilliger). De invulling van de verschillende dagen varieert, maar staat altijd in het teken van functioneel trainen van kracht, conditie, balans en dubbeltaken/cognitie.

Zoals eerder besproken is het tijdens een beweegprogramma mogelijk om fysiek te verbeteren, echter is het wel belangrijk om te blijven bewegen om dit effect te behouden. Om dit te bewerkstelligen is er een vervolg op DOET opgezet, genaamd BAS (Blijf Actief bij de Sportvereniging). BAS wordt uitgevoerd door SV Helios waarbij alleen op afroep of bij vragen een fysiotherapeut of een andere professional (casemanager dementie, diëtist, ergotherapeut) beschikbaar is. Het programma BAS bestaat uit tweemaal per week bewegen bij de sportvereniging onder begeleiding van een speciaal opgeleidde sporttrainer, ondersteund door studenten en vrijwilligers. Ter evaluatie worden er halfjaarlijkse metingen van kracht, conditie en balans verricht door de geriatriefysiotherapeut. Ook bevordert DOET de zelfredzaamheid zodanig dat deelnemers daarna bij de sportvereniging in het programma BAS verder kunnen zonder structurele betrokkenheid van zorgprofessionals. Zij kunnen hier blijven bewegen tot er persoonlijke omstandigheden zijn waardoor deelname niet meer mogelijk is.¹⁰ Bij zowel DOET als BAS betalen de deelnemers een eigen bijdrage van 15 euro per maand. De overige kosten worden gefinancierd door de gemeente Deventer (Wmo) en zorgverzekeraar Salland. DOET is begonnen als wetenschappelijk onderzoek. De resultaten komen veelal overeen met wat in wetenschappelijk onderzoek beschreven wordt: bewegen heeft effect op kracht, conditie en balans, waardoor ook de kans op vallen beperkt wordt. Uit de studie is gekomen dat er geen bewijs is voor het vertragen van cognitieve achteruitgang.

De specialist ouderengeneeskunde is in de basis niet betrokken bij de opzet en uitvoer van de beweegprogramma’s. Dit is alleen het geval wanneer er specifieke vragen zijn voor een voor de specialist ouderengeneeskunde deelnemende patiënt. Op basis van de resultaten en onze eigen ervaringen bevelen wij het opzetten van een vergelijkbaar oefenprogramma aan. Op dit moment is Deventer de enige locatie waar DOET en BAS plaatsvindt. Voor meer informatie of vragen kunt u contact opnemen met de auteur van het artikel.  

Wat kan de specialist ouderengeneeskunde hierin betekenen  

De specialist ouderengeneeskunde kan meedenken in het tijdig doorsturen van een patiënt naar een geriatriefysiotherapeut of een specifiek beweegprogramma.  Dit om de beïnvloedbare risicofactor zoals (in)activiteit te verkleinen. Het verbeteren en behouden van kracht, conditie, balans, functionele- en dubbeltaaktraining zorgen ervoor dat het valrisico vermindert en de patiënt met dementie minder zorgafhankelijk is waardoor deze beter en langer thuis kan blijven functioneren.¹⁴ 

Auteur

• Lianne Kolkman, Msc., geriatriefysiotherapeut, Zorggroep Solis, Deventer