Lopen eenzame ouderen een groter risico op dementie?

Critical Appraisal of a Topic

Bram Graafland

Inleiding

Eenzaamheid en sociale gezondheid zijn toenemend onderwerp van gesprek sinds de opkomst van COVID-19 en meerdere lockdowns. Recente eenzaamheid-cijfers geven aan dat in 2020 47% van de volwassen bevolking eenzaam is, waarbij van de 85-plussers zelfs twee derde (66%) zich eenzaam en 14% zich ernstig eenzaam voelt.¹

Vanuit het Erasmus Rotterdam Gezondheid Onderzoek (de ERGO-studie), een prospectieve cohortstudie in de Rotterdamse wijk Ommoord, werd recent aangetoond dat eenzaamheid van invloed is op de hersenatrofie. Naarmate je ouder wordt, ontstaat er atrofie van de hersenen. Bij dementie is er sprake van dusdanige hersenatrofie dat het brein niet meer goed kan functioneren. Deze studie liet zien dat hersenen van mensen die zich minder sociaal gesteund voelen, iets sneller krimpen dan de hersenen van mensen die meer sociale steun ervaren. Daarnaast toonden ze aan dat ongehuwde mensen gemiddeld minder hersenvolume hebben dan gehuwden. De onderzoekers concludeerden dat eenzaamheid en je sociale gezondheid invloed hebben op je hersenen.²

De impact van dementie is groot, daar het de volksziekte is met de hoogste ziektelast voor de patiënt en mantelzorger. In Nederland zijn er in 2021 naar schatting 290.000 mensen met de diagnose dementie.³ Tot 2050 zal naar verwachting het aantal mensen met dementie verder oplopen tot ruim 620.000. Daarnaast is het de snelst groeiende doodsoorzaak in Nederland en omvat het met 9 miljard euro ruim 10% van onze totale zorguitgaven.^4,5 Omdat dementie een grote ziektelast geeft en eenzaamheid een hoge prevalentie kent is het relevant om uit te zoeken of eenzaamheid een groter risico geeft op dementie.

Om dit uit te zoeken heb ik de volgende onderzoeksvraag geformuleerd: “Hebben ouderen (P) die zich eenzaam (I) voelen een groter risico op dementie (O), in vergelijking tot niet eenzame ouderen (C)?”

Methode

Om de gestelde onderzoeksvraag te beantwoorden werden allereerst de Handreiking Diagnostiek van Dementie (2009) van Verenso en de NHG-standaard Dementie (2020) beoordeeld. Zowel de Handreiking van Verenso als de NHG-standaard vermelden niets over eenzaamheid.^6,7 In het Handboek Dementie (2009) wordt beschreven dat het hebben van een sociaal, mentaal en fysiek actieve levensstijl, is geassocieerd met een betere cognitie en een lagere kans op dementie. Echter het is onduidelijk is of het de werkelijke kans op dementie vermindert of dat het vooral het begin van de dementie uitstelt.⁸

Vervolgens werd de Cochrane Library doorzocht met de Mesh-zoektermen ‘dementia’, ‘mild cognitive impairment’ en ‘loneliness’. Er werd slechts één review gevonden, echter op basis van de titel was dit geen relevant artikel met betrekking tot onze gestelde onderzoeksvraag.

Op 11-12-2021 werd vervolgens de PubMed database doorzocht aan de hand van de volgende zoektermen over dementie of mild cognitive impairment en eenzaamheid: (("dementia"[MeSH Terms]) OR (mild cognitive impairment[MeSH Terms]) AND ("loneliness"[MeSH Terms] OR "social engagement"[All Fields])). Onze zoekactie resulteerde in 296 artikelen, waarvan na selecteren op systematic reviews 12 artikelen overbleven.  Deze werden gescreend op titel, wat resulteerde in twee relevante artikelen. Uiteindelijk werd, aan de hand van de abstracts, één artikel geïncludeerd, de studie van Lara E., Martín-María N., De la Torre-Luque A., et al. (2019).

Resultaten

Het artikel van Lara E., Martín-María N., De la Torre-Luque A., et al. (2019) is een systematic review en meta-analyse.⁹ In totaal heeft de review 11 studies geïncludeerd en daarmee gekeken naar een totaal van 37.339 patiënten. Het literatuuronderzoek werd verricht in zes elektronische databases; Cochrane Library, CINAHL, PsycINFO, PubMed, Scopus en Web of Science.

Het artikel is beoordeeld volgens de criteria van de Dutch Cochrane Library en is van goede kwaliteit. De onderzoekers hebben een duidelijke onderzoeksvraag opgesteld, gevolgd door een uitgebreide zoekopdracht in zes databases. Er wordt echter geen beschrijving gegeven van deze zoekopdracht. De selectieprocedure is uitvoerig beschreven in het artikel en gevolgd door een systemische kwaliteitsbeoordeling van de artikelen middels de Newcastle-Ottawa schaal. Hiermee wordt per onderzoek inzicht verkregen in mogelijke bronnen van bias. Het artikel geeft een goede weergave van de belangrijkste kenmerken per artikel, een adequate beschrijving van de beperkingen en een statische weergave van de heterogeniteit van de onderzoeken. 

Uiteindelijk werd voor de meta-analyse met als uitkomstmaat ‘het risico op dementie’, gebruik gemaakt van data van acht onafhankelijke studies, waarvan de data vervolgens is gebundeld. In deze studies werd eenzaamheid vastgesteld door middel van de De Jong-Gierveld Loneliness Scale, de Revised UCLA Loneliness Scale of door middel van een directe vraag. Aan de hand van een meta-analyse concluderen de auteurs dat mensen die zich eenzaam voelen of een toegenomen gevoel van eenzaamheid rapporteren, een verhoogd risico hebben op dementie (RR 1.26; 95% CI 1.14 – 1.40; I2= 23%; zie tabel 1).

Tabel 1. Overzichtstabel met gegevens uit het artikel Lara E., Martín-María N., De la Torre-Luque A., et al. (2019)

Evaluatie

In deze systematische review en meta-analyse hebben we aanwijzingen gevonden dat eenzaamheid geassocieerd is met een verhoogd risico op dementie. De onderzoekers plaatsen echter zelf enkele kanttekeningen bij deze conclusie, mede gezien het beperkte aantal geïncludeerde studies. Er is nog onvoldoende onderzoek verricht naar de impact van eenzaamheid op cognitieve achteruitgang. Ook moet er rekening mee worden gehouden dat eenzaamheid kan voorkomen als gedragsverandering bij cognitieve achteruitgang. Daarnaast heeft geen van de geïncludeerde studies gebruikt gemaakt van een gevalideerd meetinstrument voor eenzaamheid en is er geen rekening gehouden met het feit dat het gevoel van eenzaamheid in de loop van de tijd kan fluctueren.

Conclusie

Dat brengt mij tot slot terug bij mijn onderzoeksvraag. Aan de hand van het bewijs, geleverd in het eerder besproken artikel, kun je concluderen dat eenzaamheid een risicofactor is die significant geassocieerd is met de incidentie van dementie.

Dementie is, gezien de forse ziektelast en de omvang van de zorgkosten in combinatie met de oplopende cijfers, een urgente en landelijke uitdaging. Voor ons als specialist ouderengeneeskunde is het van belang om aandacht te hebben voor de thematiek eenzaamheid, waarbij we zowel intramuraal als in de eerste lijn moeten zoeken naar mogelijke strategieën ter preventie van dementie. Adequate interventies die de participatie in de maatschappij verhogen en de sociale cohesie versterken vormen mogelijkheden om de kans op eenzaamheid te verminderen. Het voorkomen of vertragen van het begin van dementie van slechts een paar jaar heeft het potentieel om de prevalentie ervan drastisch te verminderen.

Tot slot moeten we ons bewust zijn van de sterk individualiserende samenleving waar de gemeenschapszin soms ver te zoeken is en daarin erkennen wat de impact is van eenzaamheid en het belang van sociale gezondheid.

Auteur

• Drs. B. (Bram) Graafland, specialist ouderengeneeskunde