Gezichten van dementie

Bert Bukman

Schilder Herman van Hoogdalem (Groningen, 1956) werkt aan een serie portretten van mensen met dementie. Hij is een van de gasten op het Verenso-congres van 24 november.

‘Ik wilde een integer beeld maken van mensen met dementie,’ vertelde hij onlangs in een interview. ‘Daar was ik heel erg mee bezig: een mooi, eerlijk beeld maken, tonen wat het is. Voor verwanten is het moeilijk want het gaat niet de goede kant op met vader of moeder. Zij lijden mee. Maar ik kan afstand nemen en zie dan toch ook de schoonheid van het veranderingsproces.’

Het begon allemaal zo’n 25 jaar geleden, toen schilder Herman van Hoogdalem zijn moeder regelmatig opzocht in het verzorgingstehuis waar zij verbleef. Zijn moeder leed aan de ziekte van Alzheimer en de schilder was verbaasd over de verandering die zij onderging. Ze was altijd een mooie, betrokken vrouw geweest, maar nu veranderde ze van karakter en van uiterlijk. Ze kreeg vreemde nieuwe lijnen in haar gezicht en ze werd alsmaar rustelozer. Ze liep heen en weer, zat geen seconde stil. Ze was bang voor de mist in haar hoofd, waarin ze zou verdwijnen, vertelde ze. Ze was bang voor Hans van der Togt, de quizmaster die op tv het programma Rad van Fortuin presenteerde.

De schilder keek naar haar terwijl ze deze verhalen vertelde. Soms keek hij met de ogen van een zoon, en dan was hij verdrietig. Soms keek hij met de ogen van een artiest, en dan was hij geïntrigeerd. Zou hij zijn moeder kunnen volgen op de weg naar het onbekende?

De moeder van Herman van Hoogdalem overleed, maar haar beeld bleef door zijn hoofd spoken. Vandaar dat hij, nu zo’n vijf jaar geleden, terugkeerde naar het verzorgingshuis waar ze had gewoond. Hij was bang om naar binnen te gaan, maar hij deed het toch. Hij trof een groep ouderen aan, zittend in een rolstoel of rusteloos heen en weer lopend, zoals destijds zijn moeder, en hij vroeg zich af wat hij moest doen.

Tot zich een vrouw aandiende met rimpels, blauwe ogen en wit haar. Herman van Hoogdalem vroeg haar of hij haar mocht schilderen. Zij leek in te stemmen en hij maakte een snelle schets. Ze bleef kijken en de schilder schaamde zich ineens. Ze hield zich namelijk niet aan de regels van de portretschilderkunst, realiseerde hij zich. Die regels zijn – onuitgesproken maar toch – dat de schilder uitgebreid mag observeren en dat de geportretteerde doet alsof hij dat niet in de gaten heeft. In dit geval ging het anders. De vrouw met het witte haar bleef hem aanstaren. Zij observeerde hem in plaats van andersom, en hij legde zijn potlood neer.

Terug in zijn studio begon Herman van Hoogdalem met een groot schilderij van de vrouw met de blauwe ogen en het witte haar. Het bleek het eerste in een serie. Al die mensen die hij vervolgens heeft geschilderd, vertelde hij onlangs tijdens een TED-talk in Groningen, deden hem uiteindelijk aan zijn moeder denken. Zijn moeder in haar laatste dagen. Zo veel pijn, zo ver weg, maar ook zoveel schoonheid.

Mensen in transitie, dat zijn patiënten met Alzheimer, stelde de schilder vast. Ze zijn onderweg, Met de portretten die in deze editie van het Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde worden afgebeeld, wil hij niet alleen het verhaal van die mensen vertellen, maar ook het verhaal van zijn moeder.

Voor meer informatie: www.hermanvanhoogdalem.nl