Gastcolumn

Oude wetenschap, ouderenwetenschap, oudere wetenschapper, ouderengeneeskunde

Luc Bonneux

Migratie is een zware beslissing – bij het nemen van deze beslissing onderscheidt de demograaf ‘push’ en ‘pull’ factoren. Push is wat je wegpest, pull is wat je aantrekt. Ik reisde naar wat mij aantrok. Ik ben huisarts geweest, tropenarts en poortwachter aan het tropenziekenhuis voor ik fulltime wetenschapper werd. Als wetenschapper heb ik in Rotterdam, Utrecht, Brussel en Den Haag gewerkt. Achteraf bezien was ik, toen ik eind 2002 Rotterdam verliet, beter toen al teruggekeerd naar het artsenvak. De redenen waarom ik Rotterdam verliet, waren de redenen waarom ik later uit de wetenschap ben gestapt.

De academie is ziek. Dat proces was begonnen toen ik in de academie intrad, al heb ik nog een ongebruikelijke vrijheid genoten. In mijn optiek lag de hoofdtaak van een medische faculteit bij het geven van goed onderwijs aan toekomstige studenten om hen betere en meer kritische artsen te maken. Het tegendeel was waar. Terwijl het artsenvak gesloten bleef, en het aantal studenten bezwaarlijk kon toenemen, zochten de universiteiten elders groei. Ze werden onderzoekmastodonten. Er ontstond een overaanbod aan onderzoek en onderzoekers, maar de middelen volgden niet. In dit kleiner wordende vijvertje vraten de haaien de goudvissen op. De onderzoeker werd een marktkramer die luidkeels zijn waar moet aanprijzen en het daarbij niet te nauw mag nemen met de waarheid. Je wordt afgerekend op de hoeveelheid geld die je binnenhaalt: publicaties zijn slechts een afgeleide.

Wiens brood men eet, diens woord men spreekt: onafhankelijke wetenschapsbeoefening is dood. Kwalitatief hoogstaand onderzoek gebeurt in dienst van de industrie ter ontwikkeling van nieuwe middelen en technieken. Mijn vakgebied, epidemiologie en volksgezondheid, moet schaars geld uit de publieke markt halen: dat doet het door het zaaien van angst en het scheppen van illusies. Onderzoeksfraude is het tipje van een grote ijsberg die bestaat uit slecht onderzoek in dienst van ideologieën of lobby’s. Data worden jarenlang gefolterd tot ze bekennen. Alle minder zeldzame voedingsmiddelen zijn bijvoorbeeld ooit in verband gebracht met kanker. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) kent momenteel één niet kankerverwekkend product: de rest is ‘potentieel’ kankerverwekkend en dus eeuwigdurende bron van onbenullig onderzoek. Om te verhullen dat goed onderzoek heeft aangetoond dat bevolkingsinterventies schadelijk (borstkankerscreening) dan wel nutteloos (griepvaccinatie bij de 60+) zijn, wordt het onvergelijkbare vergeleken: weigeraars worden met deelnemers vergeleken.  Dat werkt altijd ter promotie van winstgevende zaakjes. Dit enorme kabaal van toeval, bias en fraude overstemmen de zeldzame reële bevindingen.

Wat ons uniek maakt als mens, is zorgen

Met succespercentages voor onderzoeksaanvragen onder de 10% maakte mijn specialiteit: kritisch onderzoek dat bestaande praktijken bevraagt, geen schijn van kans. Iedereen vond mijn ideeën heel interessant, niemand had er geld voor. Gelukkig  wees een oud collega uit de tropen mij op de mogelijkheid weer te gaan dokteren. Alles te samen had ik toch een kleine tien jaar artsenpraktijk op de teller. Ik was heel graag dokter en had node het vak laten vallen om wetenschapper te worden. Als leerling van de charismatische Geoffrey Rose was ik overtuigd dat epidemiologie slechts zin had in de context van geneeskunde, zoals geneeskunde slechts zin heeft in de context van biologie. Ik had ook van Rose geleerd dat een goede onderzoeker belangrijke onderwerpen onderzoekt. Niet overdraagbare biologische ziekten zijn veroorzaakt door roken of ouderdom: de rest is uitzonderlijk. Evidence based medicine had me gered van de zinloosheid van het moderne academische bestaan: theoretisch stond ik scherp. Ik miste enkel recente praktijkervaring. Dankzij SOON (Samenwerkende Opleidingen tot specialist Ouderengeneeskunde Nederland) kwam ik in de Eshoeve terecht (een verpleeghuis van de Haagse Woon- en Wijkzorg). Ik beleefde er een fantastisch jaar. Ik moest niet meer tobben over waar ik nog geld kon vinden voor onderzoek dat ik geen zinloos tijdverlies vond. Ik kon ’s morgens opstaan met het idee dat mijn bestaan tenminste voor enige hoogbejaarde mensen zin had.

Geboorte en dood determineren het bestaan van een mens. Het één gaat nooit zonder het andere. Wie twee keer nadenkt, beseft dat een eeuwig leven ook impliceert dat er niet meer wordt geboren. De bioloog weet dat we onsterfelijk zijn. Niet als individu maar als schakeltjes van een hele lange ketting die het leven doorgeven. In het begin van ons bestaan zijn we nietig en afhankelijk van een zorgende moeder. Op het einde van ons bestaan, sluit de cirkel zich. Plotse, onvoorzienbare sterfte wordt zeldzamer. In ruil worden we beetje bij beetje uitgeschakeld om terug te keren naar een nietig, zorgafhankelijk bestaan. De mens werd steeds gedefinieerd naar karakteristieken die hem uniek maakten. Dat was lang het intentioneel gebruik van werktuigen, tot we ontdekten dat heel wat dieren werktuigen gebruiken. Maar ik ken geen dier dat langdurig soortgenoten verzorgt. Onmiskenbare tekenen van langdurige zorg zijn weer te vinden in een vrouwelijk skelet van Homo erectus, 1,8 miljoen jaar oud.  

Wat ons uniek maakt als mens, is zorgen. Ouderenartsen rukken niet uit in ambulances. Zij bedrijven geen heroïsche geneeskunde, ze verkopen geen illusies. Ouderenartsen genezen zelden. Er bestaat geen medicijn tegen de eindigheid van het bestaan. We zijn goed en worden beter in het troosten en verlichten. Maar waar het in dit vak om draait, is het zorgen. Ik denk aan mijn collega’s, 1,8 miljoen jaar geleden – de eerste aantoonbaar echte mensen, mogelijk kinderen die hun moeder verzorgden. Ter vergelijking: de epidemiologische transitie begon 0,000 15 miljoen jaar geleden. Ik verbeeld hen zittend aan het vuur, bezorgd over hoe het verder moet met hun zieke moeder. Ik voel met hen mee. Want er is geen menselijker vak dan ouderengeneeskunde.