Hora-est: Caffeine: a cup of care?

An exploration of the relation between caffeine consumption and behavioral symptoms in persons with dementia.

Mahtab van de Belt

Dit is het onderwerp van de promotie van M.A. (Michelle) Kromhout, arts in opleiding tot specialist ouderengeneeskunde. Zij verkreeg op 18 mei 2021 de graad van doctor aan de Universiteit Leiden. Er blijkt weinig onderzoek te zijn naar het effect van het gebruik van cafeïne op dementie. Kromhout zette zelf een studie op, gericht op het verband tussen cafeïne en gedragssymptomen bij oudere patiënten met dementie.

Dementie leidt tot veel veranderingen, niet alleen bij patiënten zelf, maar ook bij de omgeving, zoals mantelzorg of medebewoners van een psychogeriatrie afdeling. Bijna alle patiënten met dementie zullen op enig moment tijdens de ziekte probleemgedrag vertonen, wat de kwaliteit van leven van de patiënt vermindert. Een van de belangrijkste factoren voor de kwaliteit van leven, is verandering van gedrag. Verschillende aspecten kunnen daarin een rol spelen, zoals prikkels uit de omgeving en pijn, maar wellicht ook prikkels vanuit wat we eten en drinken. Cafeïne staat al enkele eeuwen bekend als een van de meest gebruikte 'psycho-actieve' stoffen en daarom is het jammer dat we zo weinig weten over de invloed van cafeïne op mensen met dementie. Het is mogelijk dat cafeïne bij mensen met dementie gedragssymptomen kan veroorzaken  zoals algemene rusteloosheid, woede en angst. Het onderdrukt de vermoeidheid waardoor slaapproblemen ontstaan. Deze kunnen weer leiden tot een dag/nachtritmestoornis, wat op zijn beurt gedragssymptomen, zoals prikkelbaarheid kan verergeren.

Daarentegen kan cafeïneconsumptie gedragssymptomen ook positief beïnvloeden, door de concentratie te verbeteren en overstimulatie te verminderen door een verhoogde alertheid. Een ander gunstig mechanisme is het sociale aspect van cafeïneconsumptie. In het algemeen kunnen sociale activiteiten gedragssymptomen bij patiënten met dementie verminderen. Beide hypotheses werden als een belangrijk criterium beschouwd voor het doel van het onderzoek: Is er een verband tussen cafeïneconsumptie en gedragssymptomen bij mensen met dementie? En - als er een verband is - om de richting van het effect te bepalen.

Kromhout heeft vier onderzoeken uitgevoerd. Als eerste zijn twee verschillende onderzoeken gedaan om de hypotheses te verkennen. Wanneer er uit deze onderzoeken enige validatie van de hypotheses zou komen, dan zou de tweede stap volgen: een systematische literatuurstudie en een grote multicenter cohortstudie.

Relation between caffeine and behavioral symptoms in elderly patients with dementia: an observational study

Deze observationele studie is uitgevoerd om de mogelijkheid van een verband te onderzoeken tussen cafeïne en probleemgedrag bij een groep oudere patiënten met dementie met nadruk op slaap, agressie, depressie, angst, apathie, prikkelbaarheid en doelloos repetitief gedrag (DRG). Deze gedragssymptomen werden gemeten met behulp van gerandomiseerde vragenlijsten, samen met een zorgvuldige observatie van het cafeïnegebruik. Er werd een negatief verband gevonden tussen cafeïneconsumptie enerzijds en apathie en DRG anderzijds. Een positief verband werd gevonden met het `s nachts uit bed komen. Er werd geen significante relatie gevonden tussen cafeïne en agressie, depressie, prikkelbaarheid of angst. Deze studie toonde een verband aan tussen cafeïneconsumptie en enkele vormen van probleemgedrag bij een groep mensen met matig-ernstige dementie.

Reducing behavioral symptoms in older patients with dementia by regulating caffeine consumption: two single-subject trials

Dit tweede onderzoek was bedoeld om deze individuele effecten te onderzoeken. Cafeïne heeft over het algemeen een sterke individuele variatie in effecten op gedrag bij gezonde volwassenen. Bij twee personen met dementie, een hoog cafeïnegebruik en ernstig probleemgedrag, is het cafeïnegebruik gereguleerd gedurende vier weken in een blind cross-over studie. Beide personen met dementie kregen cafeïnehoudende of cafeïnevrije koffie geserveerd. Gedragssymptomen werden gescoord met de NPI-NH en de Cohan Mansfield Agitation Inventory (CMAI). Resultaat: dit onderzoek bevestigde een verband tussen cafeïne en probleemgedrag, maar toonde ook de individuele variatie in effecten aan.

De onderzoeken gaven Kromhout voldoende aanleiding om een literatuurstudie en een grote multicenter cohortstudie te doen.

Caffeine consumption and behavioral symptoms in nursing home residents: a study protocol and evidence-based medicine training program

Kromhout heeft met de onderzoeksvraag “Heeft cafeïne of koffieconsumptie invloed op neuro-psychiatrische symptomen, bijv. agitatie, agressie, apathie, prikkelbaarheid, bij oudere patiënten met dementie?” gezocht in zes (medische) tijdschriftdatabases, grijze literatuur en in meer dan 4.000 artikelen. Uiteindelijk bleven er na screening op geschiktheid slechts zeven artikelen over. Uit deze studie bleek bij elk onderzoek het gedrag van sommige deelnemers echter zowel in positieve als in negatieve zin te worden beïnvloed door cafeïneconsumptie.

Caffeine consumption and behavioral symptoms in nursing home residents: a cross-sectional analysis

In dit onderzoek zijn meer dan 200 verpleeghuisbewoners met dementie geïncludeerd, waarbij 70% gedragssymptomen vertoonde. Mensen die weinig cafeïne consumeerden, hadden de meeste kans op gedragssymptomen.

Algemene discussie

Er bestaat een complexe relatie tussen cafeïne en gedragssymptomen bij mensen met dementie. Deze relatie verschilt per persoon, is dosisafhankelijk en verandert met leeftijd en de mate van dementie. Er waren aanwijzingen dat cafeïne zowel neuropsychiatrische symptomen kan induceren als verminderen, en slaapproblemen bij individuele patiënten met dementie.

Aanbeveling

Omdat de inname van cafeïne makkelijk te sturen is, wordt aanbevolen om cafeïneconsumptie op te nemen in het zorgplan en in de geïndividualiseerde benadering van neuropsychiatrische symptomen bij patiënten met dementie. 

Auteur

• Mahtab van de Belt, specialist ouderengeneeskunde, Zorggroep Solis, Deventer