Woord voorzitter

Japan: de beste ouderenzorg ter wereld?

Nienke Nieuwenhuizen

Begin maart ben ik met een gemêleerd gezelschap afgereisd naar Tokyo. Een gezelschap dat gezamenlijk verschillende perspectieven van de ouderenzorg vertegenwoordigt en bestond uit mensen van het CIZ, SBOH, ActiZ, V&VN, CNV, bestuurders en leden van de Taskforce Waardigheid & Trots. Wij waren benieuwd hoe men in Japan omgaat met de uitdagingen van een steeds meer verouderende samenleving. Hieronder een verslag van deze inspirerende reis.

Japan is een van de meest vergrijsde landen ter wereld. Het heeft de hoogste levensverwachting met een afnemend geboortegetal en een afnemende werkende bevolking. Sinds 1960 heeft men een beleid dat meer gericht is op de ondersteuning van ouderen door hulp van het pensioenstelsel en sociale verzekeringen. Er is geen eerste lijn en het aantal ziekenhuisbedden is drie keer zo hoog als in Nederland. De ligduur is met 30 dagen ook fors hoger dan het Nederlandse gemiddelde van 5. Er is nog relatief weinig thuiszorg en er wordt een groot beroep gedaan op mantelzorgers, die echter ook steeds minder in staat zijn om die zorg op zich te nemen door de economische en demografische ontwikkelingen. Is Japan daadwerkelijk het land met de beste ouderenzorg zoals het NRC laatst kopte?

Manieren

Alvorens wij onze collega’s in Japan bezochten, heeft de Amerikaans-Japanse reisleider (en tolk) ons de belangrijkste do’s and dont’s uitgelegd.

1. Ohayo Gozajmash

Zeg overal en tegen iedereen die je tegenkomt, opgewekt en luid en met een lichte buiging “Ohayo Gozajmash’’. Wat zoveel betekent als ‘goedemorgen’ met een beleefdheidsvorm toegevoegd. Een opgewekte en duidelijke begroeting is een teken van een goede opvoeding en respect voor de ander. En, zoals onze reisleider vaak benadrukte, vriendelijkheid en respect opent deuren.

2. Stel de goede vragen

Onze reisleider kende de Nederlanders waarschijnlijk al een beetje, aangezien hij lang stilstond bij de vragen die we zouden kunnen stellen. De ‘goede vragen’ zijn vragen waarin we niet plompverloren de vraag zouden stellen, maar vooral ook uitleg en achtergrondinformatie gaven over het waarom van die vragen. Daarnaast moesten we ook de ruimte bieden dat men de vraag niet te hoeft te beantwoorden. Onze tolk heeft ons vervolgens waarschijnlijk veel geholpen door zich regelmatig te verontschuldigen voor onze onverzadigbare, men name naar het geld,  nieuwsgierigheid.

3. Het visitekaartje

In Japan is werk zeer belangrijk en de groep gaat voor het individu. Je stelt je dan ook als eerste voor met de naam van het bedrijf, daarna je functie en pas als laatste geef je je naam. Het visitekaartje geef je al buigend en, afhankelijk van je functie, onder of boven het kaartje van de ontvangende ander. Het kaartje moet met gepaste aandacht worden ontvangen en liefst niet op tafel worden gelegd. En laat het al zeker niet achteloos in je broekzak verdwijnen!

4. Grijs is wijs

Respect voor leeftijd is belangrijk in de Japanse samenleving. Dat merk je aan de zorg en benadering van ouderen in het algemeen, maar is zeker ook belangrijk op de werkvloer. Het dankwoord moest dus worden verzorgd door iemand die enige senioriteit kon uitstralen. Of, zoals de reisleider zei: “Iemand met grijs haar”. Ik heb die eer dus maar aan anderen gelaten…

Medische zorg

Japanners zeggen niet snel wat je niet wilt horen. Het duurde dan ook even voordat ik, als arts in een verpleeghuis, erachter kwam hoe het nu werkelijk zat met de medische zorg in die verpleeghuizen. Men riep in eerste instantie dat er zeker wel een dokter was, dat die heel belangrijk was en dat die dokter volledig betaald werd door de instelling. Dat bleek toch niet helemaal zo te zijn. Ik vermoed dat de dokter daar nog in hoog aanzien staat en men tegen dokters liever geen dingen zegt die de dokter niet wil horen. Iemand bekende dat als de dokter wel zou worden ingezet, die zeker het hele budget zou opmaken.

De visie op de (medische) zorg was echter wel geheel in mijn straatje; er is veel inzet om mensen zo lang mogelijk en zoveel mogelijk zelf te laten doen. Er is aandacht voor beweging, zelfstandig eten en ondersteunende hulpmiddelen. Fysiotherapie en ergotherapie, massage en dagactiviteiten worden ingezet. Iedere patiënt heeft een eigen patiëntplan en de familie wordt betrokken bij het opstellen daarvan. Men probeert aan te sluiten bij de persoonlijke wensen en doelen van het individu. Op de dagbehandeling had men heel duidelijk een goede afstemming en relatie met de patiënten. Ook de aandacht voor het individueel baden was voor mij een goed voorbeeld van ‘zorg op maat’. Baden is in de Japanse cultuur belangrijk. De mogelijkheid om te kunnen baden is een vorm van geïndividualiseerde zorg. Interessant was dat men tijdens het baden geen gebruik maakt van hulpmiddelen als tilliften, maar vooral investeerde in tiltechnieken, om daarmee meer recht te doen aan de ervaring van het baden en het persoonlijke contact. Hoe mooi! Eerlijkheid gebiedt mij  wel te zeggen dat de mensen die ik heb gezien allemaal wel erg Japans (lees klein en smal) van lijf en leden waren.

De arts was toch wel de grote afwezige. Er bestaat geen huisartsenzorg in Japan. Een arts, verbonden aan het nabijgelegen ziekenhuis, komt twee uur per week voor de medische vragen. Als er buiten die tijden iets is dan probeert de verpleegkundige in telefonisch overleg nog een opname te voorkomen, maar anders moet men naar het ziekenhuis toe. Men vertelde dat de meeste mensen overlijden in het verpleeghuis. Ik heb daar echter mijn twijfels bij. Niet alleen vanwege de cijfers over het aantal en de duur van ziekenhuisopnames, maar vooral ook omdat we in een gesprek later hoorden (en helaas ook zagen toen we de ambulancebroeders al reanimerend voorbij zagen komen) dat het gesprek over het levenseinde en overbehandeling in Japan nog moeizaam gevoerd wordt. Bij eventuele medische noodgevallen is er geen arts voorhanden om de benodigde medische zorg te kunnen geven. De teams hebben daarom maar weinig ondersteuning bij complexe problemen, zowel op het medische- als op gedragsmatige vlak.

Wat is kwaliteit?

De vragen die we naar aanleiding van het kwaliteitsbeleid in Japan stelden, zorgde voor enige vertwijfeling. Waar wij vanuit overheidswege bezig zijn om te beschrijven wat nu precies kwaliteit is, hoe we die overal kunnen borgen en vooral ook kunnen meten, snapte mevrouw Utsunomiya niet wat we nu precies wilden weten.

Haar verpleeghuis is een van de hoogst aangeschreven verpleeghuizen in de regio. Ze werkt met een personeelsnorm die hoger ligt dan het minimum dat aan haar gesteld is. Het geld daarvoor sprokkelt ze bij elkaar door de samenwerking met de gemeente, kerk en de verkoop van in huis gemaakte koekjes en kalenders. Haar zorgconcept dient als basis voor vele anderen, de patiënten en mantelzorgers zijn tevreden en ze heeft een wachtlijst van 700 mensen. Voor haar genoeg redenen om te zeggen dat er hier sprake is van kwaliteit. Ze vertelde dat er veel in de medewerkers wordt geïnvesteerd, die echter niet allemaal gediplomeerd zijn. Vanwege de grote tekorten aan gediplomeerd personeel neemt ze mensen aan die ‘je recht in de ogen kunt kijken.’ Met deze mensen gaat ze aan de slag en leert men ze intern wat er nodig is. Mevrouw Utsunomiya lijkt daarvoor het referentiekader te zijn. Daarnaast is er veel tijd voor reflectie. Bijna dagelijks komt het team bijeen om te praten over wat moeilijk is en waar het beter kan. Ideeën van het personeel worden daar besproken en er wordt gezamenlijk gekeken hoe die ideeën vorm kunnen krijgen. Na nog wat doorvragen komen we er dan uiteindelijk achter dat er ook wel degelijk een inspectie is, maar die controleert volgens mevrouw Utsunomiya alleen maar het papier, wat uiteindelijk niets zegt over de kwaliteit. En dat laatste konden we dan in ieder geval met zijn allen beamen!

Infectiepreventie

Gedurende de hele reis heb ik mij verwonderd over de vele mensen die een mondkapje dragen. Het gaat hier over ongeveer 1/3 van de mensen in het straatbeeld. Men doet dit al jaren en het is met name bedoeld om zichzelf te beschermen tegen ziekten. De werkdruk is hoog en ziekte moet zoveel mogelijk worden voorkomen. Japan is sowieso een schoon land. En hoewel ik me niet kan voorstellen dat we in Nederland ooit op deze manier met mondkapjes zullen rondlopen, gingen mijn gedachten toch wel even naar de discussie rond infectiepreventie in Nederland. Helpen die mondkapjes nu eigenlijk wel of niet? Misschien is het toch goed om nog eens na te denken over het gebruik van mondkapjes in de zorg. Dat doen we wellicht te weinig, zeker als het griepseizoen weer in het land is en we al snotterend (maar natuurlijk wel handen wassend) van bed naar bed lopen.

Robotica en ICT

Hoewel Japan bekend staat als het land van de robotica kwamen we die tijdens de bezoeken niet uitgebreid tegen. De Ipad was wel goed ingeburgerd en men had een goed werkend ECD. In de langdurige zorg zetten ze de robots in zoals wij dat ook wel doen, ter ondersteuning in de dagbesteding van mensen of voor gezelschap. Zij gebruikten echter ook materialen om rugproblemen te voorkomen en ter ondersteuning bij transfers. Met veel succes volgens hen. De dagbehandeling in een afgelegen klein, wat armoedig ogend perifeer ziekenhuis gebruikte het exoskelet en elektrostimulatie voor revalidatie. Er was een enthousiast team bezig met het optimaliseren en onderzoeken van de mogelijkheden. De patiënten waren in ieder geval erg enthousiast. Ik denk dat we in Nederland mogelijk wat last hebben van de remmende voorsprong op dit gebied. Ik moet bekennen dat ik onvoldoende op de hoogte ben van de inzet van elektrostimulatie en het exoskelet bij geriatrische revalidatie in Nederland.

En de beste is…?

Heeft Japan de beste ouderenzorg van de wereld? Daar kan ik kort over zijn: Nee, dat denk ik niet. Hoewel we zeker mooie voorbeelden hebben gezien, blijven er wel serieuze vragen over de kwaliteit en de schaal van de ouderenzorg, met name als het gaat over de langdurige zorg. Het tekort aan (gediplomeerd) personeel blijft een probleem waar men voorlopig nog niet echt uit is. Het intern opleiden is een noodzaak en geen keuze. De trots op de eigen gemaakte koekjes viel toch een beetje in het niet bij de volwaardige bakkerij die, in een van de organisaties van onze reisgenoten, volledig met hulp van patiënten wordt gerund. De wens tot eenpersoonskamers is er wel in Japan, maar de oplossing blijkt nog ver weg door de beperkte financieringsmogelijkheden en afhankelijkheid van externe sponsors. En de 700 mensen die op de wachtlijst staan lijken mij eerder een uiting van een schromelijk tekort aan plaatsen dan van enorme kwaliteit. Om van de nog (zeer) beperkte inzet van thuiszorg, de enorm lange ligduur in ziekenhuizen en het afwezige levenseindegesprek nog maar te zwijgen. Dat de ouderenzorg in Japan dus niet veel kost is niet zo verwonderlijk. Er is gewoonweg niet zoveel.

Japan heeft misschien niet de beste ouderenzorg van de wereld, ik heb toch veel geleerd van dit bezoek. In Japan hebben ze een heel eigen kijk op ouderdom en de uitdagingen die voor ze liggen. Ze kijken actief om zich heen, zoeken naar oplossingen en spreken over wat er goed gaat en hoe het nog beter kan. Daar kunnen we in klagend Nederland nog wel wat van leren! Respectvol omgaan met ouderen, de tijd voor reflectie en een lerende organisatie, de inzet van techniek en met name ook hun cultuur hebben mij veel geleerd. Een beetje meer respect en ‘dienend’ werken kunnen we hier volgens mij ook wel gebruiken. En volgens mij zit er achter die dienende houding een uitbundige natuur. Nog nooit heb ik een dagbehandeling gezien waar zo hard werd gelachen en zoveel lawaai werd gemaakt als in Japan!

Dit artikel geeft slechts het perspectief vanuit mijn ‘artsenogen’. Lees hieronder voor de andere perspectieven de verhalen van enkele reisgenoten:

• Anne Marie Vaalburg (V&VN) - Leren van Japan
• Suzanne Kruisinga (CNV) - Ouderenzorg in Japan
• Marco Wisse (Vivium Zorggroep) - Big in Japan