Samenwerkende Academische Netwerken Ouderenzorg (SANO)

Zorg vanuit de beleving van de cliënt! De ontwikkeling van een online tool: Het Wegingskader Cliëntperspectief.

Marike de Boer, Ineke Gerridzen, Lobke Bulk

Persoonsgerichte zorg is key in de ouderenzorg, en onvrijwillige zorg mag volgens de Wet zorg en dwang (Wzd) alleen nog worden toegepast als het echt niet anders kan. Maar hoe betrek je de wensen en behoeften van cliënten? En wat is precies hun beleving van de zorg? Zeker bij mensen met dementie en andere hersenaandoeningen kan het een uitdaging zijn om dit in kaart te brengen. Het Universitair Netwerk Ouderenzorg van Amsterdam UMC (UNO Amsterdam) ontwikkelde een online tool die specialisten ouderengeneeskunde in multidisciplinaire teams en met name verzorgenden en verpleegkundigen op de werkvloer, ondersteunt in het expliciet meewegen van het perspectief van cliënten zelf bij de inzet van (onvrijwillige) zorg.

Waarom een Wegingskader Cliëntperspectief?

Cliënt-, mens- ofwel persoonsgerichtheid staat centraal in de zorgverlening.¹ Dit betekent dat in afwegingen over in te zetten zorg het perspectief van de cliënt die de zorg ondergaat van groot belang is. Dit geldt des te meer wanneer het gaat om het inzetten van vrijheidsbeperkingen of onvrijwillige zorg.² De Wet zorg en dwang (Wzd)³ stelt dat onvrijwillige zorg alleen mag worden toegepast als het echt niet anders kan. Middels de bijbehorende besluitvormingsprocedure (het stappenplan Wzd) wordt beoordeeld of onvrijwillige zorg noodzakelijk is en of er geen alternatieven zijn. Omdat primair vanuit het zorgverlenersperspectief invulling wordt gegeven aan de vraag wat de minst ingrijpende vorm van onvrijwillige zorg is, bestaat het risico op (te) beperkte aandacht voor wat de cliënt zelf vindt en wil: welke zorg sluit aan bij zijn wensen en behoeften, en welke alternatieven zijn dan het meest passend?

Dit lijkt vanzelfsprekend, maar het is niet altijd makkelijk om te bepalen welke zorg je moet geven om het de cliënt zo comfortabel en prettig mogelijk te maken. Zeker bij iemand met beperkte communicatie- mogelijkheden als gevolg van bijvoorbeeld de ziekte van Alzheimer, ben je als zorgverlener vaak afhankelijk van een interpretatie van het gedrag. Ook bij mensen met een beperkt ziekte-inzicht, zoals bij het syndroom van Korsakov en de ziekte van Huntington, kan het lastig zijn om een goede afweging te maken. Wat te doen als de cliënt bijvoorbeeld meent nergens last van te hebben en noodzakelijke zorg afwijst? Hoe neem je dat mee in de afweging over de te bieden zorg?  Begrijp je de beleving van de cliënt? En hoe weeg je de voor- en nadelen van zorg tegen elkaar af?

In het ‘Belevingsonderzoek Dwang in de Zorg’⁴ - in opdracht van het ministerie van VWS en uitgevoerd door UNO Amsterdam in samenwerking met de Academische Werkplaats Leven met een verstandelijke beperking (AWVB, Tranzo, Tilburg University) - is onderzocht hoe het cliëntperspectief zo maximaal mogelijk betrokken kan worden bij het nadenken over (alternatieven voor) onvrijwillige zorg en de besluitvorming over de inzet daarvan. Behalve een onderzoeksrapport heeft dit geleid tot de bouwstenen van een praktische tool voor gebruik in de praktijk: ‘Het Wegingskader Cliëntperspectief’.

Verbinding tussen wetenschap en praktijk

“Het Wegingskader is een prachtig tool waarmee de verbinding tussen onderzoek en praktijk versterkt wordt en kennis helpt om de praktijk van (onvrijwillige) zorg te verbeteren.”
Margje Mahler, Directeur Zorg bij Zorggroep Apeldoorn

Het concept van Het Wegingskader voor zorgverleners werkzaam in de zorg voor mensen met dementie en andere hersenaandoeningen, is getest in een pilot. De resultaten hiervan zijn, in nauwe samenwerking met zorgverleners uit de praktijk, die zitting hebben in de themagroep Hersenaandoeningen van UNO Amsterdam, besproken en verwerkt. Naar voren kwam dat er behoefte is aan het toevoegen van (achtergrond) informatie vanuit de praktijk  en aansluiting bij het taalgebruik van de gebruikers. De betrokken zorgverleners leverden vooral herkenbare praktijkvoorbeelden aan waarmee toepassing van Het Wegingskader aan de hand van concrete casuïstiek kon worden uitgewerkt en verhelderd. Dit illustreert waar UNO Amsterdam voor staat: “Zorgprofessionals en wetenschappers dragen samen bij aan de kwaliteit van leven en zorg voor ouderen met complexe zorgproblemen door wetenschappelijk onderzoek, deskundigheidsbevordering en de ontwikkeling en implementatie van innovatieve zorgproducten.”

De werkwijze

Het Wegingskader helpt zorgverleners om zich te verplaatsen in de beleving (het cliëntperspectief) bij het aanbieden van zorg. Zo kan beter ingeschat worden of de geboden zorg door de cliënt als onvrijwillig wordt ervaren. Ook kan het zorgverleners helpen bij het zoeken naar alternatieven of om een afweging te maken in wat de minst ernstige vorm van onvrijwillige zorg is. Om een onderbouwde afweging te kunnen maken over de inzet van zorg wordt binnen Het Wegingskader een drietal stappen doorlopen.

1. Verzamel informatie over de cliënt

Betrek andere zorgverleners, naasten en waar mogelijk de cliënt, om informatie te verzamelen over gedrag, verzet, beleving & waarneming en de ervaring van de cliënt. Bij elk van deze aspecten wordt toegelicht waar je hierbij op kunt of moet letten.

2. Schat de situatie

Interpreteer de in stap 1 verzamelde informatie. Geef antwoord op vragen als: Sluit de zorg aan bij de beleving van de cliënt? Ervaart de cliënt onvrijwillige zorg? Zo ja, hoe vervelend denk jij als zorgverlener dat de cliënt deze zorg vindt? En zijn er ook alternatieven?

3. Neem een beslissing over de betreffende zorg

Weeg in de besluitvorming het cliëntenperspectief mee. Betrek in de afweging ook andere zorgverleners of naasten, en waar mogelijk de cliënt zelf.

Toepassing van Het Wegingskader

Door gebruikmaking van Het Wegingskader wordt het cliëntperspectief transparant en expliciet meegewogen in de besluitvorming over de zorg. Hiermee draag je als zorgverlener bij aan cliëntgerichte zorg met oog voor kwaliteit van leven, waarbij onvrijwillige zorg zoveel mogelijk wordt vermeden. Dit is in het belang van cliënt en zorgverleners omdat je dan buiten de werking van de Wzd blijft en de besluitvormingsprocedure van de Wzd dan niet meer hoeft te worden toegepast.

In de zorgpraktijk kan Het Wegingskader op verschillende manieren en momenten worden ingezet. Bijvoorbeeld tijdens een gedragsvisite, of een Onvrijwillige Zorg overleg. Door EVV’ers kan de tool gebruikt worden als hulpmiddel bij de voorbereiding van deze en andere, multidisciplinaire overleggen. Ook kan de tool gebruikt worden bij scholingen in het kader van de Wzd. UNO Amsterdam gaat, met inzet van haar implementatieadviseur, organisaties die Het Wegingskader gaan inzetten binnen de implementatie van de Wzd, hierbij ondersteunen.

Meer weten?

In de volgende editie van het Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde zult u meer kunnen lezen over de resultaten van het achterliggende ‘Belevingsonderzoek Dwang in de Zorg’, dat ten grondslag lag aan de ontwikkeling van Het Wegingskader.

Zelf aan de slag met Het Wegingskader Cliëntperspectief?

Op de website www.hetwegingskader.nl vindt u de online tool. Naast de werkmethode, zijn daar ook een praktisch filmpje, informatie over onvrijwillige zorg en verschillende praktijkvoorbeelden te vinden. De tool is voor iedereen vrij te gebruiken en makkelijk toe te passen.

Auteurs

• M.E. (Marike) de Boer, senior onderzoeker, Amsterdam UMC, Vrije Universiteit Amsterdam, UNO Amsterdam, afdeling ouderengeneeskunde, Aging & Later Life, Amsterdam
• I.J. (Ineke) Gerridzen, specialist ouderengeneeskunde, Atlant, verpleeghuis Markenhof Beekbergen, onderzoeker (UNO Amsterdam)
• L. (Lobke) Bulk, psycholoog, Quarijn - Kennis en Behandelcentrum, Doorn