Samenwerkende Academische Netwerken Ouderenzorg (SANO)

Wat leert de ouderenzorg van de corona-pandemie?

Wilco Achterberg, Lisa van Tol, Mandy Visser, Miriam Haaksma, Margot de Waal, Monique Caljouw

Toen de COVID-19-pandemie ons in 2020 overviel, kwamen de academische werkplaatsen ouderenzorg, verbonden in SANO, direct in actie om onderzoek te doen. Het doel was input te leveren voor het overheidsbeleid ten aanzien van COVID-19 om zo de gevolgen voor de bewoners en medewerkers van zorgorganisaties te beperken. Naast de registratie van het aantal besmettingen door het UNO-Amsterdam¹ en de gezamenlijke activiteiten rondom de bezoekersregeling,² zijn er diverse andere initiatieven ontplooid. Wij willen in deze bijdrage de kennis delen van drie studies die vanuit het Universitair Netwerk voor de Care sector Zuid-Holland (UNC-ZH) zijn geïnitieerd: de MINUTES studie,³ de ISOLATE studie,⁴ en de EU-COGER studie.⁵ Hoe kunnen de resultaten van deze studies de praktijk helpen?

De MINUTES studie – Crisisnotulen dienen als bron voor landelijk beleid voor de verpleeghuiszorg

Aan het begin van de coronapandemie moesten landelijke beleidsmakers en ad hoc samengestelde coronacrisisteams in zorgorganisaties snel vele besluiten nemen, terwijl kennis en richtlijnen nog amper beschikbaar waren. Deze crisisteams en het ministerie van VWS hadden behoefte aan een snelle uitwisseling van ervaringen en uitte dit richting SANO. Het UNC-ZH en het UNO-UMCG gaven samen gehoor aan deze oproep, en startten de COVID-19 MINUTES studie.

Aanpak van de studie
In de MINUTES studie verzamelden we van maart 2020 tot en met oktober 2021 wekelijks notulen en andere vergaderstukken van de coronacrisisteams van 41 Nederlandse langdurige zorg organisaties (samen >500 verpleeghuizen) (zie figuur 1). Wekelijks werden de nieuw verzamelde vergaderstukken kwalitatief geanalyseerd door een grote groep onderzoekers van het UNO-UMCG en het UNC-ZH die daar veelal vrijwillig tijd voor vrij maakten. Elke één tot drie weken beschreven we de belangrijkste aandachtspunten die op dat moment uit de vergaderstukken naar voren kwamen in een rapportage. Deze rapportages werden gedeeld met de deelnemende organisaties, zodat  de crisisteams bijna anderhalf jaar lang konden leren van elkaars ervaringen en uitdagingen. Ook werden ze gedeeld met  Verenso, ActiZ, V&VN, het ministerie van VWS en de chief nursing officer (externe adviseur voor de bewindslieden) om hen inzicht te bieden in wat er speelde in de sector. In een wetenschappelijk artikel^₃ en in een factsheet⁶ beschreven we grote terugkerende thema’s voor de crisisteams in 2020: crisismanagement, isolatie, persoonlijke beschermingsmiddelen en hygiëne, personeel, welzijn van bewoners, bezoekregelingen, testen en vaccinatie.

Figuur 1. Deelnemende organisaties aan de MINUTES studie

Dit onderzoek hield rekening met de grote werkdruk in de verpleeghuizen tijdens de pandemie. Waar deelname aan onderzoek vaak tijd kost, hoefden de organisaties slechts één keer per week hun bestaande vergaderstukken naar ons te mailen. Daar de context van besluiten in deze vergaderstukken vaak summier werd beschreven, voerden we ook panelgesprekken waarin we medewerkers vroegen waaróm bepaalde maatregelen belangrijk waren.^7-10

Wat leren we van deze studie?
Momenteel worden verschillende thema’s uitgebreider geanalyseerd. Zo beschreven we in een factsheet dat cliëntenraden meestal niet betrokken waren bij besluiten van crisisteams, tenzij het ging om bezoekregelingen.¹¹ Ook zagen we dat er verschillende strategieën zijn gebruikt om vaccinatiebereidheid van personeel te vergroten.¹² Wij hebben er vertrouwen in dat deze wetenschappelijke analyses van de vergaderstukken nog meer lessen zullen opleveren die de praktijk zullen helpen om toekomstige uitbraken van COVID-19 en andere infectieziekten het hoofd te bieden en onderzoekers en beleidsmakers inspiratie zullen geven voor vervolgonderzoek en innovatie van de zorg.

Klik hier voor de factsheets en meer informatie COVID-19 MINUTES study.

De ISOLATE studie - Wat was de impact van de isolatiemaatregelen voor mensen met dementie, mantelzorgers en zorgprofessionals? 

Sociaal beperkende maatregelen die zijn opgelegd als gevolg van de COVID-19-pandemie, vormen uitdagingen voor de gezondheid en het welzijn van personen met dementie, hun mantelzorgers en zorgprofessionals. De ISOLATE studie beschrijft de impact van deze maatregelen op de genoemde betrokkenen in zowel de intra- als extramurale zorg voor mensen met dementie. Tussen oktober 2020 en maart 2021 namen 20 mantelzorgers en 20 zorgprofessionals werkzaam in verschillende intra- en extramurale zorgorganisaties deel aan online semi-gestructureerde interviews met daarin vragen over sociaalbeperkende maatregelen en de invloed op zorg, welzijn en sociale contacten.  De informatie uit de interviews werd geordend en geanalyseerd middels een inductieve thematische analyse.

Wat leren we van deze studie?
Resultaten laten zien dat sociaal beperkende maatregelen volgens deelnemers aan onze studie hebben geleid tot een verslechtering van de fysieke gezondheid van personen met dementie (bijvoorbeeld minder beweging leidde tot gewichtstoename in de intramurale zorg, en tot spierstramheid in beide zorgsettingen). In sommige gevallen in de extramurale zorg leidde de eerste COVID-19 golf juist tot gewichtsverlies. De impact op de emotionele toestand en gedrag van personen met dementie bleek af te hangen van het stadium van dementie en of deze personen thuis of in een verpleeghuis woonden: Voor personen met milde dementie veranderde niet veel aan hun thuissituatie. De zorg voor thuiswonende personen met een gevorderde dementie werd veelal afgeschaald. Dit beïnvloedde hun emotionele welzijn. In het verpleeghuis hadden personen met een milde vorm van dementie juist meer last van de maatregelen, wat leidde tot eenzaamheid en agressie. De emotionele toestand en gedrag van personen met een gevorderde dementie in het verpleeghuis veranderden nagenoeg niet, volgens de geïnterviewden. 

Mantelzorgers hadden moeite met het omgaan met bezoekbeperkingen en ervoeren angst voor veiligheid van hun naaste. Hun zorglast veranderde: mantelzorgers met een naaste in het verpleeghuis werden minder belast en mantelzorgers van thuiswonende personen met dementie juist meer. De situatie voor de laatste groep werd tijdens de interviews vaak als “onhoudbaar” genoemd.

Zorgprofessionals ervoeren een verhoogde werkdruk, hadden in sommige gevallen spijt van het naleven van vergaande beperkende maatregelen en ervoeren hierover schuldgevoelens.

De ISOLATE studie liet belangrijke verschillen zien tussen intra- en extramurale zorg: zo was er een schaarste aan activiteiten voor thuiswonende personen met dementie. Het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen door zorgmedewerkers was ingrijpender in de extramurale setting.

De resultaten van deze studie suggereren dat de beperkende maatregelen een veelal negatieve invloed hebben gehad op personen met dementie, mantelzorgers en zorgprofessionals. Er is meer aandacht nodig voor thuiswonende personen met dementie en mantelzorgers in tijden van sociaal isolement. Duidelijke communicatie over hoe maatregelen tot stand komen, is van vitaal belang om alle betrokkenen te ondersteunen, evenals flexibiliteit bij de handhaving van die maatregelen. Voor meer informatie leest u de factsheet (ISOLATE, 2021) of het volledige artikel.¹³ 

De EU-COGER studie – Europees onderzoek naar revalidatie van ouderen na COVID-19 besmetting

De EU-COGER studie⁵ is een internationaal onderzoek naar het herstel van oudere COVID-19-patiënten in de geriatrische revalidatie (GR). Daarnaast wordt het huidige Europese post-COVID revalidatie-aanbod onderzocht met als belangrijkste vraag: wat werkt er en wat werkt er niet? De studie is ontworpen door de GR Special Interest Group van de European Geriatric Medicine Society (EuGMS) en wordt door het UNC-ZH geïnitieerd. Onderzoek naar GR is van groot belang, want hoewel de behoefte aan revalidatie gedurende de pandemie groter is dan ooit, is de zorgcapaciteit grotendeels uitgeput, waardoor we niet aan alle behoeften kunnen voldoen. Dit wordt ook wel de COVID revalidatie paradox genoemd.¹⁴

Aanpak van de studie
Het is een observationele studie, gebaseerd op reguliere zorggegevens. De gegevens zijn verzameld op vier momenten: bij opname, ontslag en telefonisch follow-up na zes weken en zes maanden. De gegevens die we gebruiken in dit onderzoek komen allemaal uit het ECD, zoals de medische voorgeschiedenis, symptomen, kwaliteit van leven, duur van ziekenhuisopname en gegevens over het ADL functioneren vóór en na de revalidatie. Onze primaire uitkomstmaat is het ADL functioneren, gemeten met de Barthel Index of de USER. De secundaire uitkomstmaat van de studie is kwaliteit van leven.

Tussen oktober 2020 en november 2021 hebben we ruim 700 cliënten uit ruim 60 revalidatie instellingen uit 10 verschillende landen geïncludeerd (zie figuur 2). De follow-up zal naar verwachting in juni 2022 volledig gereed zijn.

Figuur 2. Deelnemende landen (oranje) en aantal inclusies in de EU-COGER studie (update 7 december 2021)

Wat leren we van deze studie?
De voorlopige resultaten laten zien dat patiënten op het gebied van ADL functioneren goed herstellen gedurende hun revalidatie. Zes maanden na ontslag is hun ADL functioneren gemiddeld gezien weer terug op het pre-morbide niveau. Ook kwaliteit van leven neemt sterk toe gedurende de revalidatie. Dit patroon was consistent zichtbaar in alle landen. De mediaan van de revalidatieduur is 25 dagen (IQR 16-38) en 75% van de patiënten kon na revalidatie terugkeren naar huis. Dat is natuurlijk een zeer positief beeld. De effectiviteit van de post-COVID-revalidatie verschilt aanzienlijk tussen landen, wat waarschijnlijk (ten dele) het gevolg is van verschillen in triage voor GR. Om deze resultaten beter te kunnen interpreteren, zijn we een enquête over triage gestart onder de nationale studiecoördinatoren. We zijn ontzettend dankbaar voor het enthousiasme van de zorgprofessionals en leden van de EuGMS Special Interest Group voor GR die bijdragen aan onze studie, ondanks de werkdruk die de pandemie met zich meebrengt. De eerste publicaties van de studie verwachten we eind 2022. Op onze website bieden we alvast een sneak-peak in de vorm van factsheets met voorlopige resultaten. Ook wijzen we u graag op de recent gepubliceerde richtlijn voor geriatrische revalidatie na COVID-19.¹⁵

Door meer inzicht te krijgen in de effectiviteit van revalidatie zal de kwaliteit van zorg alleen maar beter worden.

Nawoord

Bovenstaande studies zijn in sneltreinvaart opgezet en worden met zorg afgehandeld. Verdere analyses zullen nog meer materiaal en praktijkadviezen opleveren. De oudere cliënt en de verpleeghuiszorg staan door de pandemie weer duidelijker op de kaart. Het blijft belangrijk om kennis te ontwikkelen over de beste zorg voor deze doelgroep en om deze kennis met elkaar te delen. Hieronder staan in dit kader nog enkele belangrijke artikelen buiten bovenstaande onderzoeken van de academische netwerken ouderenzorg van SANO. 

Auteurs

• prof.dr. Wilco Achterberg, hoogleraar ouderengeneeskunde, specialist ouderengeneeskunde, LUMC, UNC-ZH
• Lisa van Tol Phd, student LUMC, UNC-ZH
• dr. Mandy Visser, senior onderzoeker, LUMC, Topaz
• dr. Miriam Haaksma, senior onderzoeker, epidemioloog, LUMC, UNC-ZH
• dr. Margot de Waal, senior onderzoeker, epidemioloog, LUMC, UNC-ZH
• dr. Monique Caljouw, assistant professor, LUMC, UNC-ZH