Hoe ervaren aios onderwijs over intimiteit en seksualiteit in de ouderengeneeskunde?

Micky Las van Bennekom, Eefje Sizoo

Rutgers, kenniscentrum seksualiteit en Vilans willen basisartsen en specialisten ouderengeneeskunde ondersteunen in het verwerven van competenties, kennis en handvatten op het gebied van seksualiteit en intimiteit bij ouderen. Hiervoor is onderwijs ontwikkeld, dat bestaat uit films, stellingen en een infographic. Derdejaars aios ouderengeneeskunde gaven een reflectie op dit onderwijs.  Duidelijk werd dat er veelal nog een blinde vlek bestaat voor dit onderwerp in de praktijk. Het onderwijs biedt een kans om aan te sluiten bij  complexe gemeenschappelijke thema’s.

Seksualiteit houdt niet op bij het ouder worden. Onderzoek toont aan dat de behoefte aan intimiteit blijft bestaan. Daarnaast laat een deel van de ouderen zelfs meer seksuele gedachten en activiteit zien dan de gemiddelde volwassene.¹ Een pallet aan somatische en psychogeriatrische ziektebeelden kan invloed hebben op seksualiteit. Desondanks kunnen artsen moeite hebben om aandacht te schenken aan het bespreken van intimiteit en seksualiteit bij ouderen. Een oorzaak kan zijn een referentiekader, waarin de gedachte heerst dat ouderen nauwelijks of geen seksuele activiteit meer hebben.² Daarnaast kunnen zorgverleners in de ouderenzorg barrières ervaren bij het stellen van seksuele vragen, zoals een ervaren gebrek aan privacy in het verpleeghuis en discomfort.³

Onderwijs over seksualiteit in de ouderengeneeskunde zou hierbij ondersteuning kunnen bieden.

In deze bijdrage bespreken wij de inhoud van het onderwijsmateriaal en de ervaringen van aios ouderengeneeskunde die het onderwijsprogramma hebben gevolgd.

Het onderwijsmateriaal 

Het onderwijsmateriaal bestaat uit drie onderdelen: (1) stellingen (2) films en (3) een infographic. De materialen zijn aangepast na feedback vanuit diverse hoeken, waaronder deze onderzoekstudie.

De stellingen zijn ontwikkeld om een gesprek over een thema te initiëren in een team en o.a.  inzicht te geven in eigen en elkaars normen en waarden. Voorbeelden van de stellingen zijn: “Als een bewoner nog een partner thuis heeft, kun je niet tolereren dat hij/zij een relatie aangaat met een andere bewoner” en “ongeremd seksueel gedrag bij dementie is niet te beïnvloeden”. De films zijn voornamelijk ontwikkeld om zorgprofessionals te laten zien hoe zij in de praktijk het thema seksualiteit en intimiteit kunnen aansnijden en te reflecteren op de wijze waarop zij het gesprek voeren. In de films tonen acteurs hoe de zorgverlener seksualiteit ter sprake kan brengen en komen de onderwerpen: het intakegesprek; duobed; sekszorg; invloed van medicatie aan bod. De infographic illustreert onder andere wat seksualiteit en intimiteit bij ouderen inhoudt en welke interne en externe factoren invloed hierop hebben.

Het onderwijsmateriaal is bedoeld voor zowel MBO, HBO als universitair geschoolde zorgverleners en kan dus multidisciplinair worden ingezet. De instrumenten zijn eveneens ontwikkeld om zorgprofessionals zonder achtergrond in de seksuologie te ondersteunen in het les geven. Daarmee kunnen zorgverleners het materiaal ook gebruiken tijdens onderwijsmomenten voor verpleegkundigen, artsen of psychologen binnen een organisatie. Ook kan men het materiaal inzetten om het zorgteam te ondersteunen in de omgang met patiënten met ervaren seksueel ontremd of seksueel afwijkend gedrag.

Het onderwijsmateriaal met een handleiding is vrij beschikbaar gesteld via https://seksindepraktijk.nl/werkterreinen/ouderenzorg/voor-zorgverleners

Reflectie op onderwijsmateriaal

Een groep laatstejaars aios ouderengeneeskunde van Gerion volgde dit  ontwikkelde onderwijsprogramma  gedurende 2,5 uur binnen hun keuzeruimte. Het onderwijs werd gegeven door de auteur en een GZ- psycholoog/seksuoloog.  De auteur heeft tevens een postdoctorale opleiding seksuologie afgerond en was destijds aios-groepsgenoot. Het onderwijs startte met een inleiding, waarin ook aandacht was voor emoties die het onderwijs zou kunnen oproepen. Als tweede onderdeel zijn de stellingen eerst in kleine groepen en nadien klassikaal besproken.  Als derde zijn de korte films aan de hand van reflectievragen  in de gehele groep besproken. Tot slot is de infographic gepresenteerd. Aios deelden gedurende het onderwijsprogramma  ervaringen uit de praktijk.                                                                                                               

Vijf aios, geselecteerd op een variatie in onder andere geslacht, etniciteit en ingeschatte mate van extraversie werden nadien uitgenodigd voor semigestructureerde interviews. In deze interviews kwamen de eigen beleving van het onderwijs, de aansluiting met de praktijk, de rol van het onderwijs binnen het regulier onderwijsplan en de bruikbaarheid van het materiaal als lesstof aan bod.  

Een blinde vlek en een taboe

Uit de interviews kwam naar voren dat het onderwijs leidde tot bewustwording over het bestaan van de behoefte aan seksualiteit en intimiteit bij ouderen. Een aios benoemde in het interview: “We stoppen bij iedereen gemakkelijk een katheter erin en denken dan niet hoe het dan gaat met seksueel contact.” Een andere aios omschreef het onderwerp als ‘een blinde vlek’, “waarbij je weet dat er dingen spelen”. Het onderwijs zorgde voor een verbreding van hun vakgebied, waarbij er onder andere meer aandacht kan zijn om seksualiteit en intimiteit onderdeel te maken van gesprekken met patiënten. Ook noemden de meeste aios dat het onderwijs zorgde voor normalisatie. Het nam het onderwerp uit de taboesfeer en leidde ertoe dat het genormaliseerd werd om het er met elkaar over te hebben. De meeste aios gaven aan geen negatieve gevoelens te hebben ervaren, zoals ongemak of beladenheid. Hierbij hielp de bekendheid van de groep en ook de normalisatie van het onderwerp. Daarnaast boden de docenten de mogelijkheid om weg te lopen bij confronterende emoties.

Gemeenschappelijke complexe thema’s

Aios vonden de aansluiting van het onderwijs met de praktijk veelal goed. Het viel op dat meerdere aios in hun praktijk dezelfde thema’s rondom seksualiteit en intimiteit in het verpleeghuis tegenkwamen. Met name  seksueel ontremd gedrag bij ouderen met cognitieve problemen, omgang met bewoners die een relatie ontwikkelen en hoe seksualiteit en intimiteit te bespreken met ouderen en met hun familie zijn complexe thema’s waar zij voor staan. In het onderwijsprogramma discussieerden aios hoe zij konden beoordelen of er sprake is van consent bij seksuele activiteit, wat medicamenteuze opties zijn bij ontremd gedrag en of ze partner moesten informeren over verliefdheid tussen twee bewoners. Aios gaven aan behoefte te hebben aan  tools voor communicatie over dit onderwerp met patiënt en familie. Zij ervaarden het als prettig als de twijfel en terughoudendheid  die een zorgverlener kan ervaren in de communicatie over het onderwerp aan bod kwam in het onderwijs.

In regulier onderwijsplan

Alle vijf geïnterviewde aios vertelden dat ze onderwijs over seksualiteit en intimiteit in de Ouderengeneeskunde graag zouden zien in het reguliere onderwijsplan voor de opleiding tot Specialist Ouderengeneeskunde. Een aios zei hierover: “Over het algemeen komt het eigenlijk niet ter sprake tijdens de opleiding, ik denk dat het een punt van aandacht moet zijn.” Aios gaven veelal aan van tevoren niet te kunnen overzien kennis nodig te hebben over dit onderwerp. Momenteel is keuzeonderwijs vrijwel de enige optie om in aanraking te komen met dit vakgebied. Aios noemden onder andere het eerste jaar tijdens de PG- en Somatiek-stages als mogelijkheid voor het integreren van het onderwerp in het programma, of tijdens een landelijk onderwijsmoment.

Zelf onderwijs geven

De aios beschouwden het ontwikkelde materiaal (films, de stellingen en de infographic) als goed bruikbaar en een goede basis om zelf les mee te geven aan andere aios of zorgverleners. Aanvullend zouden sommige aios om les te kunnen geven meer medische kennis en ervaring wensen over intimiteit en seksualiteit in het verpleeghuis. Een aios zei hierover: “Ik zou wel meer opzoeken over medicatie, hoe het werkt op bio-psychosociaal niveau.”  Ook zagen sommigen een rol voor de psycholoog in de kennisoverdracht: “Een psycholoog brengt ook wat andere ervaringen en inzichten met zich mee” en “Samen met de psycholoog kun je een leidende rol nemen als specialist ouderengeneeskunde.”

Conclusie

Vijf derdejaars aios reflecteerden in interviews op ontwikkeld onderwijs om competenties, kennis en handvaten op het gebied van seksualiteit en intimiteit bij ouderen te vergroten. Het leidde bij aios tot bewustwording dat er een blinde vlek bestaat als het om aandacht aan seksualiteit en intimiteit bij ouderen gaat. Onder andere normalisatie van het onderwerp en ruimte om je te distantiëren van de groep boden veiligheid tijdens het onderwijsmoment. Het blijkt dat aios  gemeenschappelijke seksuele vraagstukken tegenkomen in de praktijk zoals omgaan met seksuele ontremming, een relatie tussen bewoners en communicatie met familie over het onderwerp. Het discussiëren hierover aan de hand van het materiaal ervaarden zij als waardevol.  Aios gaven aan voor het onderwijs niet te kunnen inschatten dat er een persoonlijke behoefte bestond aan meer kennis en ervaring.  Mede hierdoor werd er een rol voor het thema gezien in hun reguliere curriculum. 

Auteurs

• drs. Micky Las van Bennekom, specialist ouderengeneeskunde, seksuoloog, Evean

• dr. Eefje Sizoo, specialist ouderengeneeskunde, docent Gerion en onderzoeker UNO Amsterdam, Afdeling Ouderengeneeskunde Amsterdam UMC, locatie VUmc